Dyrektywa DSM – prawidłowe funkcjonowanie rynku w zakresie praw autorskich

Niniejszy artykuł stanowi ostatni z serii artykułów dotyczących rozwiązań przyjętych przez ustawodawcę europejskiego w Dyrektywie 2019/790 w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE, zwanej dalej Dyrektywą DSM lub Dyrektywą. Przedmiotem opracowania będą zagadnienia przedostatniego z tytułów Dyrektywy dotyczącego środków mających na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku w zakresie praw autorskich, skupiające się na godziwym wynagradzaniu twórców i wykonawców w ramach umów o eksploatację.

Pomimo upływu terminu do dokonania implementacji Dyrektywy do prawa polskiego, który  został wyznaczony na dzień 7 czerwca 2021 r., proponowane w Dyrektywie rozwiązania nie zostały wdrożone do polskiej ustawy. Projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw jest aktualnie w pracach komitetów Rady Ministrów[1].

Regulacja umów prawnoautorskich

W doktrynie prawa autorskiego, zarówno polskiej jak i europejskiej, podkreśla się konieczność objęcia twórców i artystów wykonawców szczególną ochroną w ramach stanowionego prawa. Powodem tej wzmożonej uwagi prawodawcy ma być fakt, iż twórca jest z reguły słabszą stroną umowy, w szczególności słabsza może być jego pozycja negocjacyjna. W związku z brakiem równowagi pomiędzy twórcą a podmiotem, który zamierza komercjalizować dzieło twórcy, wskazuje się, iż odpowiednie regulacje prawne winny wykluczyć sytuacje, w których artysta byłby pozbawiony udziału w zyskach płynących z eksploatacji jego utworu, bądź też uzyskiwane wynagrodzenie  byłoby niewspółmierne do zysków wydawcy czy producenta. Stąd ustawodawca europejski w artykułach 18-23 Dyrektywy wprowadza zbiór generalnych zasad dotyczących redakcji umów autorskich, zmierzających do umocnienia pozycji twórcy w kontraktach prawnoautorskich.

Zasada odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia

Pierwszym ze standardów dotyczącym umów o eksploatację utworu lub innych przedmiotów objętych ochroną praw wyłącznych z twórcą lub artystą wykonawcą, uregulowanym w art. 18 Dyrektywy, jest zapewnienie twórcy i artyście wykonawcy prawa do odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia. Wydaje się, iż kryterium odpowiedniości należałoby wiązać z pewnymi zobiektyzowanymi standardami wynagrodzeń przyjętymi w danej dziedzinie. Z kolei wynagrodzenie proporcjonalne to takie, które pozostaje w odpowiednim stosunku do osiąganych przez nabywcę praw wyłącznych lub korzyści w przypadku licencjobiorcy. Co ważne – przesłanki odpowiedniości i proporcjonalności wynagrodzenia ocenia się biorąc pod uwagę chwilę zawierania umowy. Stąd w przypadkach niespodziewanego sukcesu utworu związanego z uzyskaniem nieprzewidywanych w chwili zawarcia umowy przychodów dla korzystającego z praw majątkowych do utworu, zastosowanie znajdzie inna regulacja, która zostanie omówiona w dalszej części opracowania.

Kilka wskazówek pomagających zrozumieć, czym jest odpowiednie i proporcjonalne wynagrodzenie twórcy i artysty wykonawcy znajdziemy w motywach Dyrektywy DSM. Motyw 73 stanowi, że wynagrodzenie twórców i wykonawców powinno być odpowiednie i proporcjonalne do faktycznej lub potencjalnej wartości majątkowej praw udzielonych w ramach licencji lub praw przeniesionych, biorąc pod uwagę wkład twórcy lub wykonawcy w całość utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną oraz wszystkie inne okoliczności sprawy, takie jak praktyki rynkowe lub faktyczna eksploatacja utworu. Kwota ryczałtowa może również stanowić proporcjonalne wynagrodzenie, ale nie powinna być regułą. Dalej ustawodawca europejski wskazuje, że to państwa członkowskie powinny mieć swobodę wdrażania zasady odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia dzięki różnym istniejącym lub nowo wprowadzonym mechanizmom. Takimi mechanizmami mogą być w szczególności zbiorowe negocjacje i inne, pod warunkiem, że są zgodne z obowiązującym prawem Unii.

Ciężar ustanowienia szczegółowych mechanizmów zmierzających do realizacji uprawnienia twórcy do otrzymania godziwego i proporcjonalnego wynagrodzenia został więc przerzucony na ustawodawców krajowych. Mechanizmy te mogą przybrać różną postać, w tym uprawnienie do wystąpienia do sądu o zmianę treści umowy w zakresie umówionego wynagrodzenia, czy też bezpośrednie roszczenie o zapłatę odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia.

W świetle omawianej regulacji zasadnym wydaje się pytanie, czy wobec konieczności zapewnienia twórcy czy też artyście wykonawcy odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia, możliwe jest zawieranie nieodpłatnych umów o eksploatację utworu czy innych przedmiotów praw wyłącznych. Odpowiedź na to pytanie możemy znaleźć w motywie 82 Dyrektywy, zgodnie z którym „żadnego z przepisów niniejszej dyrektywy nie należy interpretować jako uniemożliwiającego posiadaczom praw wyłącznych na mocy unijnego prawa autorskiego udzielenia zezwolenia na nieodpłatne korzystanie ze swych utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną, w tym na mocy nieodpłatnych licencji niewyłącznych, z korzyścią dla wszystkich użytkowników”. Wydaje się jednak, że wobec brzemienia art. 18 Dyrektywy i, jak się wydaje, jego sprzeczności z przywołanym motywem, ustawodawcy krajowi winni ograniczyć możliwość nieodpłatnego zawierania umów do sytuacji, kiedy jest to w jakiś sposób uzasadnione np. zwyczajem (umowy typu open access) czy uzyskaniem korzyści przez twórcę w inny sposób (np. wcześniejsze uzyskanie wynagrodzenia za stworzenie utworu, zobowiązanie na rzecz autora do innych, wymiernych świadczeń, w tym niematerialnych).

Obowiązek przejrzystości

Ustawodawca europejski zauważa, że w celu ustalenia wartości praw majątkowych do wytworów objętych prawami wyłącznymi twórca (artysta wykonawca) musi mieć możliwość weryfikacji przychodów, jakie uzyskuje podmiot eksploatujący te wytwory. W motywie 74 czytamy, że jest to szczególnie ważne w przypadku, gdy osoby fizyczne udzielają licencji lub przenoszą prawa do celów eksploatacji w zamian za wynagrodzenie. Taka potrzeba nie zachodzi z kolei, gdy zaprzestano eksploatacji lub gdy twórca lub wykonawca udzielili licencji ogółowi społeczeństwu bez wynagrodzenia (np. na podstawie licencji creative commons).

Zgodnie z motywem 75 informacje na temat zysków uzyskiwanych przez podmiot eksploatujący utwór bądź inny przedmiot praw wyłącznych powinny być:

1. aktualne, aby umożliwić dostęp do najnowszych danych,
2. odnoszące się do eksploatacji utworu lub wykonania,
3. wyczerpujące, a więc obejmuje wszystkie źródła przychodów istotnych dla sprawy, w tym – w stosownych przypadkach – przychodów ze sprzedaży artykułów promocyjnych,
4. przekazywane w sposób zrozumiały dla twórcy lub wykonawcy i umożliwiające skuteczną ocenę wartości majątkowej przedmiotowych praw.

Artykuł 19 Dyrektywy DSM stanowi konkretyzację powyższych założeń. Zgodnie z jego treścią państwa członkowskie mają obowiązek zapewnienia, by twórcy i artyści wykonawcy regularnie, co najmniej raz w roku otrzymywali aktualne, istotne i wyczerpujące informacje na temat eksploatacji swoich utworów i wykonań od stron, którym udzielili licencji lub na które przenieśli swoje prawa lub ich następców prawnych, zwłaszcza w odniesieniu do sposobów eksploatacji, wszystkich uzyskanych przychodów i należnego wynagrodzenia. Uzyskanie informacji przez twórcę (artystę wykonawcę) nie wymaga z jego strony żadnego zachowania (wniosku, żądania). To kontrahent z mocy przepisów ustawy krajowej ma być zobowiązany do dostarczenia wymaganych informacji twórcy, jego też obciążają koszty związane ze spełnieniem tego obowiązku.

W przypadku, gdyby kontrahent twórcy udzielił sublicencji i sam nie posiadał stosownych informacji opisanych powyżej dotyczących eksploatacji utworu lub innego przedmiotu praw wyłącznych przez sublicencjobiorcę, twórca i artysta wykonawca mają prawo zawnioskować o przedstawienie stosownych danych do sublicencjobiorcy.

Obowiązek, o którym mowa powyżej, może być w niektórych przypadkach ograniczony. Państwa członkowskie mogą zdecydować o takim ograniczeniu w następujących przypadkach:

1. w razie, gdyby obciążenie administracyjne wynikające z obowiązku udzielenia informacji stałoby się nieproporcjonalne w świetle przychodów uzyskanych z eksploatacji utworu lub wykonania; w takim przypadku obowiązek udzielenia informacji ogranicza się do rodzajów i poziomu szczegółowości informacji, jakich można racjonalnie oczekiwać w takich przypadkach (art. 19 ust. 3 Dyrektywy);
2. jeżeli wkład twórcy lub wykonawcy nie jest znaczący w stosunku do całego utworu lub wykonania obowiązek udzielenia informacji nie ma zastosowania, chyba że twórca lub wykonawca wykaże, że potrzebuje informacji do wykonywania swoich praw na podstawie art. 20 ust. 1 Dyrektywy i w tym celu zwraca się o te informacje (art. 19 ust. 4 Dyrektywy);
3. w przypadku umów, które podlegają uzgodnieniom zbiorowym lub opierają się na uzgodnieniach zbiorowych, ustawodawca krajowy może zdecydować, że zastosowanie znajdują zasady przejrzystości określone w odpowiednim uzgodnieniu zbiorowym, o ile spełniają kryteria określone w art. 19 ust. 1-4 Dyrektywy (art. 19 ust. 5 Dyrektywy).

Mechanizm dostosowania umów

Kolejnym proponowanym przez Dyrektywę rozwiązaniem zmierzającym do zapewnienia twórcom i artystom wykonawcom godziwego wynagrodzenia jest tzw. klauzula bestsellerowa opisana w art. 20 ust. 1 Dyrektywy. Jeżeli pierwotnie uzgodnione wynagrodzenie twórcy lub artysty wykonawcy okazuje się być niewspółmiernie niskie w porównaniu do wszystkich późniejszych odnośnych przychodów uzyskiwanych z eksploatacji utworów lub wykonań, ustawodawca europejski nakazuje zapewnienie przez państwa członkowskie prawa dla twórcy i wykonawcy lub ich przedstawicieli zażądania dodatkowego, odpowiedniego i godziwego wynagrodzenia od strony, z którą zawarli umowę o eksploatację praw, lub następców prawnych tej strony.

Prawodawca europejski zauważa w motywie 78 preambuły Dyrektywy, że niektóre umowy o eksploatację praw są zawierane na długie okresy i oferują twórcom i wykonawcom niewiele możliwości ich renegocjowania z kontrahentami lub ich następcami prawnymi, w przypadku gdy wartość majątkowa praw okazuje się być znacznie wyższa niż wartość szacowana pierwotnie. W związku z tym należy przewidzieć mechanizm dostosowania wynagrodzeń, w przypadkach gdy wynagrodzenie pierwotnie uzgodnione na podstawie licencji lub przeniesienia praw staje się wyraźnie niewspółmiernie niskie w stosunku do przychodów z dalszej eksploatacji utworu lub utrwalenia wykonania przez kontrahenta twórcy lub wykonawcy.

Wskazuje się, iż jednym z największych mankamentów przyjętego rozwiązania jest ograniczenie opisywanego uprawnienia do żądania dostosowania wynagrodzenia wyłącznie do podmiotu, z którym twórca (artysta wykonawca) zawarł umowę o eksploatację utworu. W razie dalszego przeniesienia praw lub udzielenia sublicencji twórca nie może żądać dodatkowego wynagrodzenia od nabywcy tych praw lub sublicencjobiorcy. Określenie „następcy prawni” przyjęte w treści art. 20 ust. 1 Dyrektywy dotyczy wyłącznie następców prawnych pod tytułem ogólnym, np. spadkobierców. 

Ocena, czy wartość majątkowa praw udzielonych przez twórcę czy artystę wykonawcę jest wyraźnie wyższa niż pierwotnie szacowana powinna uwzględniać szczególne okoliczności każdego przypadku, w tym wkład twórcy lub wykonawcy, jak również specyfikę i praktyki w zakresie wynagrodzenia stosowane w różnych sektorach w zależności od treści, oraz to, czy umowa opiera się na uzgodnieniach zbiorowych. W przypadku gdy strony nie osiągną porozumienia w sprawie dostosowania wynagrodzenia, twórca lub wykonawca powinien mieć prawo wystąpienia z roszczeniem do sądu lub innego właściwego organu (motyw 78 Dyrektywy).

Warto podkreślić, iż art. 20 ust 1 Dyrektywy nie ma zastosowania w przypadku umów nieodpłatnych. Co więcej, zgodnie z ust. 2 art. 20 Dyrektywy ust. 1 nie ma zastosowania do umów zawieranych przez podmioty określone w art. 3 lit. a) i b) dyrektywy 2014/26/UE (mowa tu o podmiotach będących organizacjami zbiorowego zarządzania), ani przez inne podmioty, które już podlegają przepisom krajowym wdrażającym tę dyrektywę.

Alternatywna procedura rozstrzygania sporów

Dopełnieniem rozwiązań przyjętych w art. 18-20 Dyrektywy jest wprowadzenie alternatywnego systemu rozstrzygania sporów dotyczących uprawnień twórców i artystów wykonawców. Jak słusznie zauważono w preambule aktu twórcy i wykonawcy często niechętnie dochodzą swoich praw wobec kontrahentów na drodze sądowej. Państwa członkowskie powinny zatem ustanowić alternatywną procedurę rozwiązywania sporów dotyczących roszczeń twórców i wykonawców lub przedstawicieli występujących w ich imieniu w odniesieniu do obowiązków przejrzystości i mechanizmu dostosowania umów (motyw 79 Dyrektywy).

Wobec powyższego art. 21 Dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzenia przepisów przewidujących możliwość rozstrzygania sporów dotyczących obowiązku przejrzystości oraz mechanizmu dostosowania umów w drodze dobrowolnej, alternatywnej procedury rozstrzygania sporów. Co więcej ustawodawcy krajowi mają zapewnić, by organizacje reprezentujące twórców i wykonawców mogły wszczynać takie procedury na konkretny wniosek jednego lub większej liczby twórców lub wykonawców.

Zgodnie z motywem 79 Dyrektywy państwa członkowskie mają swobodę w kształtowaniu konkretnych rozwiązań realizujących zobowiązanie wynikające z art. 21. Państwa członkowskie mogą utworzyć nowy organ czy też mechanizmu służący do polubownego rozwiązywania sporów albo wykorzystać istniejący organ lub mechanizm, o ile spełnia on warunki określone w omawianej Dyrektywie.  Ustawodawca krajowy ostatecznie decyduje też o kosztach postępowania i zasadach i ponoszenia.

Prawdo do odwołania

Ostatnim rozwiązaniem związanym z umowami prawnoautorskimi jakie wprowadza Dyrektywa jest prawo do odwołania. Prawo to polegać ma na możliwości całościowego lub częściowego wycofania się z zawartej umowy w sytuacji, kiedy kontrahent twórcy (artysty wykonawcy) nie przystępuje do eksploatacji utworu. Rozwiązanie ma zapobiec sytuacjom, w których podmiot nabywający prawa autorskie lub licencjobiorca wyłączy nie przystępują do eksploatacji utworu, a twórca pomimo braku tej eksploatacji nie może zwrócić się do innego kontrahenta chętnego do rozpowszechnienia utworu (czy innego przedmiotu praw wyłącznych). Jak słusznie zauważono w motywie 80 Dyrektywy, jeżeli prawa majątkowe do utworu przeniesiono na zasadzie wyłączności, twórcy i wykonawcy nie mogą zwrócić się do innego partnera o eksploatowanie ich utworów lub wykonań. Wobec powyższego ustawodawca europejski proponuję, by w takim przypadku po upływie rozsądnego okresu, twórcy i wykonawcy mieli prawo skorzystania z mechanizmu odwołania udzielonych praw. Stąd w art. 22 ust. 1 Dyrektywy znalazło się zobowiązanie prawodawców krajowych do wprowadzenia w ustawach krajowych mechanizmu, dzięki któremu twórca lub wykonawca będą mogli odwołać w całości lub w części licencję lub przeniesienie praw, jeżeli utwór lub inny przedmiot objęty ochroną nie jest eksploatowany.

Zgodnie z ust. 3 omawianego artykułu wprowadzane przepisy mają stanowić, że twórca ma prawo do skorzystania z przedmiotowego rozwiązania dopiero po upływie rozsądnego czasu od zawarcia umowy licencyjnej lub przeniesienia praw. W celu wykonania swojego uprawnienia twórca lub wykonawca powiadamia osobę, której udzielił licencji lub na którą przeniósł prawa i określa odpowiedni termin, do którego odbywa się eksploatacja praw przyznanych w ramach licencji lub przeniesienia praw. Po upływie tego terminu twórca lub wykonawca może podjąć decyzję o zakończeniu wyłączności umowy zamiast odwołania licencji lub przeniesienia praw.

Omawiane rozwiązanie nie znajdzie zastosowania w sytuacji, kiedy brak eksploatacji wynika w przeważającej mierze z okoliczności, co do których można w sposób uzasadniony oczekiwać, że twórca lub wykonawca może im zaradzić (art. 22 ust. 4). Przykładem takiej sytuacji może być poprawienie wad utworu, do którego pomimo wezwania wydawcy nie stosuje się twórca.

Zgodnie z art. 22 ust. 2 prawodawca krajowy:

1. wprowadzając szczegółowe rozwiązania prawa do odwołania może brać pod uwagę specyfikę poszczególnych sektorów i poszczególnych rodzajów utworów i wykonań oraz stosunkowe znaczenie poszczególnych wkładów i uzasadnione interesy wszystkich twórców i wykonawców, których dotyczy zastosowanie mechanizmu odwołania przez pojedynczego twórcę lub wykonawcę, jeżeli utwór lub inny przedmiot objęty ochroną zawiera wkład więcej niż jednego twórcy lub wykonawcę;
2. może wyłączyć utwory lub inne przedmioty objęte ochroną ze stosowania mechanizmu odwołania, jeżeli takie utwory lub inne przedmioty objęte ochroną zazwyczaj zawierają wkłady wielu twórców lub wykonawców;
3. może wprowadzić przepisy przewidujące, że mechanizm odwołania stosowany jest wyłącznie w określonych ramach czasowych, jeżeli takie ograniczenie jest należycie uzasadnione specyfiką sektora lub rodzajem utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną;
4. może wprowadzić przepisy przewidujące, że twórcy lub wykonawcy mogą podjąć decyzję o zakończeniu wyłączności umowy zamiast odwołania licencji lub przeniesienia praw.

Podsumowanie

Podsumowując powyższe rozwiązania należy jeszcze nadmienić, iż art. 23 ust. 2 Dyrektywy DSM wyłącza zastosowanie art. 18-22 do twórców programów komputerowych. Z kolei art. 23 ust. 1 nakazuje ustawodawcom krajowym przyjęcie takich regulacji, które powodują bezskuteczność postanowień umownych, które uniemożliwiają przestrzeganie art. 19, 20 i 21 Dyrektywy.

Choć niewątpliwie rozwiązania przyjęte w omówionych artykułach są słuszne, to z uwagi na dużą ogólność i relatywnie wąski zakres proponowanych regulacji, a co za tym idzie dużą swobodę dla ustawodawców krajowych implementujących Dyrektywę, trudno będzie doprowadzić do pełnej i pożądanej harmonizacji prawodawstw europejskich w zakresie kontraktów prawnoautorskich.

Maryla Bywalec

adwokat z kancelarii SO IN LAW. Specjalizuje się w prawie cywilnym, autorskim, szczególnie zaangażowana w pomoc twórcom związaną z dochodzeniem ich roszczeń w postępowaniach sądowych. Absolwentka studiów podyplomowych z prawa nowoczesnych technologii ALK w Warszawie.

[1] Więcej na ten temat tutaj