Wielka ekologia. Technologie niskoemisyjne i eksploatacja danych w kontekście realizacji założeń unijnej polityki środowiskowej

Zaawansowany postęp technologiczny oraz stopniowa cyfryzacja zarówno gospodarki, jak i społeczeństwa tworzą rzeczywistość, w której odpowiednio zarządzane dane zyskują wartość większą niż pieniądze. Powyższe stwierdzenie należy uznać za prawdziwe także w kontekście ochrony środowiska. Dzięki analizie danych możemy bowiem tworzyć symulacje, których wykorzystanie pozwoli minimalizować szkodliwy wpływ działań człowieka na planetę, a technologie niskoemisyjne są w stanie jeszcze bardziej zoptymalizować skutki uboczne naszej ingerencji w środowisko naturalne. Warto zadać pytanie, czy w opisanym wyżej porządku jest miejsce na konflikt interesów – środowiska i podmiotów danych? Czy dane pozostaną własnością jednostek, czy przejdą do rangi zasobów eksploatowanych dla wyższego dobra? Jaką postać przybierze ekologia jutra? W niniejszym artykule odpowiadam na te pytania, uwzględniając znaną nam na dzisiaj politykę wspólnotową.

Wielka ekologia (Big ecology)

Koncept big ecology to nic innego, jak wariacja na temat znanego i popularnego pojęcia big data. Reprezentuje rozwijające się podejście promujące wykorzystywanie analizy danych celem usprawnienia działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska, a jego semi-oficjalna definicja brzmi: „nauka o systemach ekologicznych silnie bazująca na danych” (tłum. wł.)[1]. Za zjawisko ściśle powiązane z big ecology uznać należy ecological data sharing[2], a więc dzielenie się danymi dotyczącymi środowiska, stanu planety, ekologii itd. Jak wskazują źródła, „dane [dotyczące ekologii] są wykorzystywane także poza kontekstem badawczym”[3], a „wielu badaczy wykorzystuje dostępne dane w procesach podejmowania decyzji, zarządzania zasobami naturalnymi, edukacji (…)” (tłum. wł)[4]. Jeszcze do niedawna udostępnianie danych, zarówno międzysektorowe, jak i pomiędzy podmiotami tej samej branży, zyskiwało poparcie jedynie w kręgach akademickich oraz badawczych. Obecnie wielka ekologia w sposób pośredni stanowi element strategii unijnej w zakresie danych, cyfryzacji oraz polityki prośrodowiskowej[5]^{, [6], [7],} [8].

Dane klimatyczne

Choć ogromne zasoby danych udostępnianych w celach badawczych w dużej mierze stanowią informacje abstrakcyjne, odnoszące się do środowiska fizycznego[9], a tym samym nieingerujące w prawa podmiotów danych, w szerszej perspektywie można uznać je co najwyżej za wierzchołek góry lodowej. Wspomniany już w niniejszym artykule postęp technologiczny doprowadził nie tylko do powstania eksperckich narzędzi umożliwiających śledzenie, gromadzenie, przetwarzanie i analizę danych, lecz także spopularyzował je na skalę światową. To właśnie te rozwiązania są w stanie przynieść najcenniejsze w kontekście ochrony środowiska informacje, bo ściśle powiązane z zachowaniem, wyborami oraz nawykami jednostek, które generują ślad węglowy i wpływają na stopień eksploatacji zasobów naszej planety. Ogólne rozporządzenie o ochronie danych (RODO)[10] miało za zadanie uporządkować gałąź prawa ochrony danych osobowych i co do zasady cel ten osiągnęło. Niemniej konflikt interesów pomiędzy założeniami ochrony środowiska i ochrony danych można uznać za wysoce prawdopodobny lub wręcz możliwy do stwierdzenia już na tym etapie. Warto zadać sobie pytanie, czy wykorzystywanie danych dla ochrony środowiska może łamać przepisy o ochronie danych osobowych, a w szczególności prawa osób, których dane dotyczą? Czy cyfryzacja społeczeństwa oraz rozwój w kierunku gospodarki opartej na danych w sposób organiczny idą w parze z dostosowywaniem obowiązujących regulacji tak, aby uwzględniały one nowe obszary potencjalnych naruszeń? W dalszej części artykułu zostały przedstawione kwestie dotyczące stanowiska unijnego dotyczącego ochrony danych w kontekście strategii z zakresu danych i środowiska, a także zagrożeń dla praw osób, których dane dotyczą, wynikających z działań objętych ww. planami.

Stanowisko unijne

Dokumenty prezentujące unijną politykę środowiskową[11] nie odnoszą się wprost do kwestii ochrony danych klimatycznych, a strategia dla danych obejmuje stwierdzenie, iż w ramach projektu dotyczącego rozwoju wspólnych europejskich przestrzeni danych oraz wzajemnego połączenia infrastruktury chmurowej, „wsparcie dla przestrzeni danych obejmie również przetwarzanie danych i zdolności obliczeniowe zgodne z zasadniczymi wymaganiami w zakresie efektywności ekologicznej, bezpieczeństwa, ochrony danych, interoperacyjności i skalowalności”[12]. Jednocześnie opis nowej strategii UE w zakresie przystosowywania się do zmiany klimatu kładzie nacisk na „zapewnienie, by inwestorzy, ubezpieczyciele, przedsiębiorstwa, miasta i obywatele w całej UE mieli dostęp do odpowiednich danych i byli w stanie opracować instrumenty, za sprawą których ich praktyki zarządzania ryzykiem będą uwzględniać zmianę klimatu”[13]. Niejasnym pozostaje to, czy przez „dane klimatyczne” tudzież „odpowiednie dane” domyślnie należy rozumieć jedynie informacje anonimowe bądź dane zanonimizowane w taki sposób, że osób, których dane dotyczą, w ogóle nie można zidentyfikować lub już nie można zidentyfikować, zgodnie z pkt 26 ogólnego rozporządzenia o ochronie danych. Za prawdopodobne należy uznać, iż przetwarzanie danych docelowo ma dotyczyć jedynie katalogów informacji pozbawionych charakteru danych osobowych, tudzież za podstawę prawną obrać art. 6 ust. 1 lit. e) ogólnego rozporządzenia o ochronie danych, w myśl którego przetwarzanie jest zgodne z prawem, gdy jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym lub w ramach sprawowania władzy publicznej powierzonej administratorowi. GreenData4All[14], Kierunek Ziemia[15], dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń w ramach pilotażowego projektu na rzecz wczesnego wdrożenia danych[16], rozwój usług wykorzystujących dane wielokrotnego użytku[17] – to wszystko inicjatywy unijne, których podstawą działania jest wymiana danych, a które być może zostaną uznane za stanowiące zadania realizowane w interesie publicznym. Pozostaje liczyć na to, iż wraz z uruchamianiem kolejnych projektów pilotażowych bądź usług powiązanych z wymianą danych, zostaną wdrożone odpowiednie środki techniczne i organizacyjne gwarantujące spełnienie prawa ochrony danych, a podmioty przystępujące do wspomnianych inicjatyw uzyskają dostęp do kodeksu dobrych praktyk dotyczącego przetwarzania danych klimatycznych.

Zrównoważone technologie

Zgodnie z definicją zawartą w Agendzie 21 ONZ zrównoważone technologie „chronią środowisko, są mniej zanieczyszczające, wykorzystują wszystkie zasoby w bardziej zrównoważony sposób, przetwarzają więcej odpadów i produktów oraz przetwarzają odpady resztkowe w sposób bardziej akceptowalny niż technologie, których były substytutami”[18]. To właśnie na tego typu technologiach Unia Europejska opiera wspólnotową strategię rozwoju gospodarczego. Jak zauważa Komisja, „technologie niskoemisyjne, a także zrównoważone produkty i usługi mają duży potencjał na rynkach światowych”[19], lecz „tempo transformacji jest (…) zbyt powolne, a postępy nie są ani powszechne, ani jednolite”[20]. Warto zaznaczyć, iż rozwój oraz wdrażanie innowacyjnych technologii nisko- oraz bezemisyjnych przez przedsiębiorców stanowi jeden z kluczowych elementów budowania niskoemisyjnej tudzież neutralnej klimatycznie gospodarki na poziomie unijnym, a powiązane z ww. technologiami koszty „zostaną obniżone wraz ze wzrostem poziomu wdrożenia tych rozwiązań (…)”[21]. Tym samym Komisja Europejska przeznaczy blisko 35 miliardów euro na opracowanie innowacyjnych i opłacalnych rozwiązań bezemisyjnych[22]^, [23], które „powinny koncentrować się na transformacyjnych neutralnych pod względem emisji technologiach w takich obszarach, jak elektryfikacja (odnawialne źródła energii, inteligentne sieci i akumulatory), wodór i ogniwa paliwowe, magazynowanie energii, neutralna pod względem emisji transformacja sektorów energochłonnych, gospodarka o obiegu zamkniętym, biogospodarki oraz zrównoważona intensyfikacja rolnictwa i leśnictwa”[24]. Katalog pojęcia „rozwiązań bezemisyjnych” oraz postaci, jaką powinny one przyjąć, pozostaje co do zasady otwarty – w domyśle dopuszczalna jest pełna dowolność, pod warunkiem spełnienia wymogów innowacyjności, opłacalności, bez-  lub niskoemisyjności[25].  Badacze, naukowcy czy też przedsiębiorcy wnioskujący o unijne wsparcie dysponują szeregiem możliwości, od wzorów przemysłowych, poprzez patenty, aż po przełomowe oprogramowanie komputerowe czy symulacje bazujące na danych klimatycznych, których wykorzystanie przyczyni się do realizacji unijnej strategii prośrodowiskowej.

Ekologia jutra

Wszystko wskazuje na to, że nasza wspólnotowa przyszłość jest nierozerwalnie związana z ekologią, a ona – z analizą danych i zrównoważonymi technologiami. Powołując się na przekazy Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, „zmiany klimatyczne to jedno z najpilniejszych i najbardziej złożonych wyzwań naszych czasów”[26], przy czym „aby chronić ekosystem naszej planety, musimy radykalnie zmniejszyć emisje netto dwutlenku węgla (CO2), jednocześnie utrzymując rosnącą populację”[27]. Co więcej, nasz dobrobyt i nasze samopoczucie są zależne względem systemów naturalnych, w związku z czym „wszyscy odczuwamy skutki zmiany klimatu, choć w różnym stopniu, i jesteśmy współodpowiedzialni za promowanie zachowań i rozwiązań, które będą wspierać przejście na nisko-emisyjną przyszłość”[28]. Nie ulega wątpliwościom, iż unijna strategia dla gospodarki demonstruje zgodność z powyższym stanowiskiem i jest ukierunkowana na działanie. To pierwszy sygnał dla przedsiębiorców, aby zapewnić swojej działalności wcześniejszy start – z pozycji podmiotu innowacyjnego, prośrodowiskowego, wdrażającego bądź tworzącego niskoemisyjne rozwiązania, a także kładącego nacisk na społeczną odpowiedzialność biznesu[29]. Ekologia jutra przyjmie postać danych klimatycznych i zrównoważonych technologii oraz będzie jeszcze bardziej progresywna i wymagająca niż nam się wydawało.

Karolina Kaim

specjalistka ds. własności intelektualnej, w szczególności w obszarach nowych technologii i prawa amerykańskiego, współpracuje z kancelarią Barta & Kaliński sp. j. w Krakowie

Przeczytaj więcej takich artykułów w strefie wiedzy PARP 

Artykuł pochodzi z biuletynu Euro Info Enterprise Europe Network nr 6/2020

[1] P. A. Soranno, D. S. Schimel, Macrosystems ecology: big data, big ecology [w:] Frontiers in Ecology and the Environment, 2014, wyd. 12, nr 1, s. 3 https://esajournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1890/1540-9295-12.1.3, data dostępu: 20.08.2020 r.

[2] W. K. Michener, Ecological data sharing [w:] Ecological Informatics, 2015, cz. 29, r. 1, s. 34, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1574954115001004/pdfft?md5=10ad7eedae5eab4457bd8efd65aded49&pid=1-s2.0-S1574954115001004-main.pdf, data dostępu: 18.08.2020 r.

[3] Tamże.

[4] Tamże.

[5] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów i Europejskiego Banku Inwestycyjnego z dnia 28 listopada 2018 roku - Czysta planeta dla wszystkich. Europejska długoterminowa wizja strategiczna dobrze prosperującej, nowoczesnej, konkurencyjnej i neutralnej dla klimatu gospodarki, COM(2018) 773, s. 15, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0773&from=EN, data dostępu: 15.08.2020 r.

[6] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 11 grudnia 2019 roku – Europejski Zielony Ład, COM(2019) 640, s. 6, 20, 22, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f-01aa75ed71a1.0016.02/DOC_1&format=PDF, data dostępu: 15.08.2020 r.

[7] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 19 lutego 2020 roku – Europejska strategia w zakresie danych, COM(2020) 66, s. 2, 7, 29, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0066&from=EN, data dostępu: 15.08.2020 r.

[8] Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 19 lutego 2020 r. – Kształtowanie cyfrowej przyszłości Europy, COM(2020) 67, s. 9, 11, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0067&from=PL, data dostępu: 15.08.2020 r.

[9] W. K. Michener, Ecological data sharing [w:] Ecological Informatics, 2015, cz. 29, r. 1, s. 34, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1574954115001004/pdfft?md5=10ad7eedae5eab4457bd8efd65aded49&pid=1-s2.0-S1574954115001004-main.pdf, data dostępu: 18.08.2020 r.

[10] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE, L 119/1, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32016R0679, data dostępu: 20.08.2020 r.

[11] Tu: komunikaty Komisji Europejskiej Czysta planeta dla wszystkich oraz Europejski Zielony Ład.

[12] Komunikat Komisji (…) z dnia 19 lutego 2020 roku – Europejska strategia w zakresie danych, s. 18, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0066&from=EN, data dostępu: 20.08.2020 r.

[13] Komunikat Komisji (…) z dnia 11 grudnia 2019 roku – Europejski Zielony Ład, COM(2019) 640, s. 6, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f-01aa75ed71a1.0016.02/DOC_1&format=PDF, data dostępu: 21.08.2020 r.

[14] Komunikat Komisji (…) z dnia 19 lutego 2020 roku – Europejska strategia w zakresie danych, s. 24, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0066&from=EN, data dostępu: 20.08.2020 r.

[15] Tamże.

[16] Komunikat Komisji (…) z dnia 19 lutego 2020 r. – Kształtowanie cyfrowej przyszłości Europy, COM(2020) 67, s. 14, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0067&from=PL, data dostępu: 20.08.2020 r.

[17] Dodatek do komunikatu – Europejska strategia w zakresie danych. Wspólne europejskie przestrzenie danych w sektorach strategicznych i dziedzinach interesu publicznego, s. 28-29, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0066&from=EN, data dostępu: 21.08.2020 r.

[18] Konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska Naturalnego i Rozwoju w Rio de Janeiro - Agenda 21, 1993, https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf#page=305, data dostępu: 22.08.2020 r.

[19] Komunikat Komisji (…) z dnia 11 grudnia 2019 roku – Europejski Zielony Ład, COM(2019) 640, s. 6, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:b828d165-1c22-11ea-8c1f-01aa75ed71a1.0016.02/DOC_1&format=PDF, data dostępu: 21.08.2020 r.

[20] Tamże.

[21] Komunikat Komisji (…) z dnia 28 listopada 2018 roku - Czysta planeta dla wszystkich (…), s. 22, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0773&from=EN, data dostępu: 21.08.2020 r.

[22] Tamże, s. 21-22.

[23] Horyzont Europa. Kolejny program inwestycyjny UE w zakresie badań naukowych i innowacji (2021-2027), https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/horizon_europe_pl_-_inwestycje_ktore_ksztaltuja_nasza_przyszlosc.pdf, data dostępu: 23.08.2020 r.

[24] Komunikat Komisji (…) z dnia 28 listopada 2018 roku - Czysta planeta dla wszystkich (…), s. 22, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0773&from=EN, data dostępu: 21.08.2020 r.

[25] Szczegółowe wymogi dla zgłoszeń do programu inwestycyjnego - Horyzont Europa. Kolejny program inwestycyjny UE w zakresie badań naukowych i innowacji (2021-2027) dostępne są tutaj: https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/horizon_europe_pl_-_inwestycje_ktore_ksztaltuja_nasza_przyszlosc.pdf

[26] Thirlway C., Climate change: the time to act is now, WIPO Magazine, 1/2020, 2020, https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2020/01/article_0001.html, data dostępu: 22.08.2020 r.

[27] Tamże.

[28] A. Dietterich, WIPO GREEN: supporting green innovation and technology transfer, WIPO Magazine, 1/2020, 2020, https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2020/01/article_0003.html, data dostępu: 22.08.2020 r.

[29] Strategia zarządzania (ang. Corporate Socia Responsibility – CSR) to strategia zarządzania, zgodnie z którą przedsiębiorstwa w swoich działaniach dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne, aspekty środowiskowe, czy relacje z różnymi grupami interesariuszy; https://www.parp.gov.pl/csr, data dostępu: 23.08.2020 r.