Implementacja dyrektywy PSD2. Wpływ regulacji na systemy motywacyjne stosowane przez przedsiębiorców

20 czerwca 2018 r. weszła w życie ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o zmianie ustawy o usługach płatniczych oraz niektórych innych ustaw[1]. Jej głównym celem było dostosowanie krajowych przepisów dotyczących świadczenia usług płatniczych do postanowień tzw. dyrektywy PSD2 (Payment Service Directive 2)[2]. Celem zarówno Dyrektywy PSD2, jak i ustawy nowelizacyjnej było ustanowienie przepisów, które mają na celu eliminację zidentyfikowanych luk regulacyjnych, a także zapewnienie większej jasności prawa i spójnego stosowania ram prawnych w całej Unii w odniesieniu do instrumentów płatniczych. Nowe przepisy ponadto mają w założeniu przyczynić się do zagwarantowania nowym uczestnikom rynku usług płatniczych równorzędnych warunków działania, umożliwiając upowszechnienie nowych sposobów płatności wśród szerokiego kręgu użytkowników oraz zapewnić wysoki poziom ochrony konsumentów przy korzystaniu z tych usług płatniczych w całej Unii. Na skutek wejścia w życie Ustawy Nowelizacyjnej, zmianie w istotnym stopniu uległa ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych[3], przy czym z uwagi na charakter zmian, ich zakres obejmuje bardzo szerokie grono przedsiębiorców, także tych, którzy dotychczas korzystali z wyłączeń z obowiązku stosowania przepisów u.u.p.

Dyrektywa PSD2

Z uwagi na fakt, że na rynku zaszły bardzo daleko idące zmiany pod względem innowacji technicznych, które przyczyniły się między innymi do gwałtownego wzrostu liczby płatności elektronicznych i płatności realizowanych za pośrednictwem urządzeń przenośnych oraz spowodowały pojawienie się na rynku nowych rodzajów usług płatniczych, przez Komisję Europejską została dostrzeżona konieczność dokonania zmian na poziomie unijnym w zakresie dotychczasowej regulacji dotyczącej usług płatniczych. Właśnie z tego względu w listopadzie 2016 r. dyrektywa PSD2 zastąpiła obowiązującą dotychczas dyrektywę PSD[4].

Główne cele wprowadzenia dyrektywy PSD2 są następujące:

• dalszy wkład do bardziej zintegrowanego i efektywnego europejskiego rynku płatności;
• poprawa zasad konkurowania dla dostawców usług płatniczych (w tym nowych graczy);
• bezpieczniejsze i lepiej zabezpieczone dokonywanie płatności;
• ochrona konsumentów;
• wpływ na obniżenia kosztów dokonywania płatności.

Postanowienia dyrektywy PSD2 zaimplementowane do krajowego systemu prawnego w znaczącym stopniu wpłyną na kształt rynku usług płatniczych, przy czym będą obejmować bardzo szeroki krąg podmiotów zaangażowanych w usługi płatnicze, ze względu na fakt, że wprowadzone zmiany dotykają w istocie wielu obszarów związanych z płatnościami. Z tego względu nowa regulacja będzie odczuwalna nie tylko dla banków, instytucji płatniczych, niezależnych operatorów bankomatów, niebankowych dostawców usług płatniczych, lecz także dla podmiotów oferujących np. karty sklepowe, karty paliwowe, vouchery, bony czy też karty podarunkowe. Ta ostatnia grupa podmiotów korzystała dotychczas z wyłączenia stosowania przepisów u.u.p., które to wyłączenie ogranicza zarówno dyrektywa PSD2, a w ślad za nią znowelizowane przepisy tejże ustawy.

Ograniczenie możliwości wyłączenia stosowania przepisów dotyczących usług płatniczych

Komisja Europejska sygnalizowała, że jednym z podstawowych powodów, dla których konieczna była zmiana dyrektywy PSD, są praktyczne trudności, jakie sprawia korzystanie z przewidzianych przez nią wyjątków. Jednym z tych, który w praktyce budził najwięcej kontrowersji i zarazem był najczęściej nadużywany, był wyjątek dotyczący ograniczonej sieci, czyli ograniczonej liczby podmiotów akceptujących dany instrument płatniczy. Na jego podstawie przepisów dyrektywy PSD, jak i przepisów u.u.p. sprzed nowelizacji z 20 czerwca 2018 r., nie stosowało się do instrumentów płatniczych, które można wykorzystywać w ramach ograniczonej sieci dostawców usług bądź towarów. Wyjątek ten miał z założenia odnosić się do instrumentów, których zastosowanie jest ograniczone (np. karty podarunkowe, karty żywieniowe, karty paliwowe etc.). Praktyka pozwoliła jednak zaobserwować, że wyłączenie z uwagi na jego sformułowanie jest nadużywane, zaś działalność związana z płatnościami objęta wyłączeniem z tytułu ograniczonej sieci często obejmowała znaczące wolumeny i wartości płatności i zarazem oferowała konsumentom setki lub tysiące różnych produktów i usług. Zakres sieci będąc jednak w jakimś stopniu ograniczony umożliwiał, mimo jej faktycznie bardzo szerokiego zasięgu, korzystanie z wyłączenia. Taka praktyka została oceniona jako sprzeczna z celem wyłączenia z tytułu ograniczonej sieci, gdyż dla konsumentów wiązała się z większym ryzykiem i brakiem ochrony prawnej dla użytkowników usług płatniczych, zaś w stosunku do przedsiębiorców praktyka taka stawiała w znacznie bardziej niekorzystnym położeniu podmioty podlegające regulacji i objęte obligatoryjnie zakresem u.u.p.

W ślad za dyrektywą PSD2, Ustawa Nowelizacyjna ograniczyła więc w istotnym stopniu zakres stosowania wyłączenia w ramach ograniczonej sieci. Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 6 pkt 11 u.u.p., przepisów ustawy nie stosuje się do usług opartych na instrumentach płatniczych, które można wykorzystywać jedynie w ograniczony sposób i które spełniają co najmniej jeden z poniższych warunków:

1. a) pozwalają posiadaczowi nabywać towary lub usługi wyłącznie w placówkach wydawców tych instrumentów lub w ramach ograniczonej sieci podmiotów związanych umową handlową bezpośrednio z zawodowym wydawcą tych instrumentów,
2. b) służą wyłącznie do nabywania bardzo ograniczonego zakresu towarów lub usług,
3. c) mogą być używane wyłącznie w jednym państwie członkowskim, jeżeli instrumenty takie są dostarczane na wniosek przedsiębiorcy lub jednostki sektora finansów publicznych, są regulowane ze względu na określone cele społeczne lub podatkowe przez krajowy lub samorządowy organ administracji publicznej i służą do nabycia określonych towarów lub usług od dostawców związanych z wydawcą umową handlową.

W wyniku implementacji dyrektywy PSD2 do krajowego porządku prawnego warunki co do wyłączenia obowiązku stosowania u.u.p. co do instrumentów płatniczych, które można wykorzystać jedynie w ograniczony sposób uległy więc zaostrzeniu. Znowelizowana ustawa określa obecnie aspekt ograniczonego zastosowania instrumentu płatniczego, który to aspekt nie był dotychczas dostatecznie uregulowany. Rodziło to wątpliwości m. in. co do tego, jaką wielkość powinna mieć ograniczona sieć oraz jak w praktyce kształtują się limity, po przekroczeniu których taka sieć traciłaby cechę ograniczonego zasięgu. Obecna regulacja co do wyłączenia z zastosowania ustawy wymaga, aby dany instrument płatniczy posiadał charakter instrumentu o faktycznie ograniczonym zastosowaniu. Potwierdzeniem tego jest także sama dyrektywa PSD2, która w motywie 14 wskazuje, że „w przypadku gdy taki instrument o celu szczególnym przeradza się w instrument o celu ogólnym, wyłączenie z zakresu niniejszej dyrektywy nie powinno mieć dłużej zastosowania”. Ponadto zgodnie z motywem 14 dyrektywy PSD2, wyłączeniu stosowania przepisów regulujących świadczenie usług płatniczych nie powinny podlegać instrumenty, które można wykorzystywać do zakupów w sklepach określonej grupy akceptantów, z uwagi na fakt, że instrumenty są zazwyczaj zaprojektowane z myślą o ciągle powiększających się sieciach dostawców usług.

Praktyczny wpływ nowej regulacji na wybrane instrumenty płatnicze

Instrument płatniczy został zdefiniowany w przepisie art. 2 pkt 10) u.u.p. Zgodnie z nim, instrumentem płatniczym jest zindywidualizowane urządzenie lub uzgodniony przez użytkownika usługi płatniczej i dostawcę tej usługi zbiór procedur, wykorzystywane przez użytkownika do złożenia zlecenia płatniczego.

Do instrumentów płatniczych, w stosunku do których zastosowanie znajduje regulacja u.u.p. są zatem zaliczane m. in.

• karty sklepowe,
• karty paliwowe,
• karty członkowskie,
• karty transportu publicznego,
• bilety parkingowe,
• bony na posiłki lub bony na konkretne usługi,

które są często stosowane przez przedsiębiorców w ramach systemów motywacyjnych pracowników.

Motywacja pracowników stanowi jeden z ważniejszych elementów zarządzania personelem, wobec czego system ich motywowania przy wykorzystaniu m. in. bonów bądź kart podarunkowych jest bardzo popularny i powszechnie stosowany przez przedsiębiorców. Warto mieć jednak na względzie to, że tego typu systemy motywacji mogą wiązać się z objęciem tej sfery działalności zakresem regulacji u.u.p. Część z powyższych instrumentów płatniczych, będących elementem systemów motywacyjnych pracowników, korzystała przy tym dotychczas z szerokiego wyłączenia związanego z ograniczoną siecią, które na skutek nowelizacji uległo modyfikacji. Z tego też względu nowelizacja w istotnym stopniu wpływa na zakres obowiązków przedsiębiorców wydających tego typu instrumenty na rzecz swoich pracowników. Oznacza to, że przedsiębiorcy, którzy wydają karty z funkcją płatniczą, które dotychczas korzystały z wyłączenia z tytułu ograniczonej sieci, powinni dokonać wnikliwej oceny, czy w stosunku do wydawanego przez nich instrumentu znajdzie zastosowanie wyłączenie w świetle znowelizowanych przepisów.

Punktem wyjścia do takiej oceny powinno być ustalenie, czy wykorzystywany system motywacji bądź dodatkowego wynagradzania pracowników wiąże się z wydawaniem instrument płatniczego w rozumieniu u.u.p. W przypadku uznania, że wydawany w ramach systemu motywacyjnego np. bon, voucher czy też karta podarunkowa stanowi instrument płatniczy, koniecznym będzie ustalenie, czy w stosunku do tego typu instrumentu znajdzie zastosowanie wyłączenie związane z ograniczoną siecią, o którym stanowi art. 6 pkt 11 u.u.p.

Przykładem instrumentu płatniczego, który pozwoli na zastosowanie wyłączenia w świetle nowych przepisów może być np. karta podarunkowa, karta paliwowa, bądź bon, pozwalający na zakup określonych towarów od samego wydawcy, wybranego sprzedawcy bądź sprzedawców. Na zastosowanie wyłączenia mogą zatem liczyć np. przedpłacone karty wydane przez operatora sieci supermarketów, za które można dokonać płatności za towary wyłącznie w sklepach należących do tej sieci. W takim przypadku spełniony zostanie wymóg ograniczonej sieci zawężony w ramach nowelizacji.

W przypadku instrumentów, które będą dotyczyć konkretnych towarów i usług, mogących być wykorzystanymi w ramach szerszej grupy podmiotów, dla zastosowania wyłączenia koniecznym będzie ograniczenie faktycznego zakresu towarów i usług (np. do konkretnych produktów bądź usług). Przykładem mogą być tu np. karty paliwowe umożliwiające wyłącznie zakup paliwa i płynów eksploatacyjnych do aut oraz wnoszenie opłat za przejazd płatnymi odcinkami autostrad albo karty transportu miejskiego, umożliwiające dokonywanie opłat za korzystanie ze środków komunikacji miejskiej. Istotnym jest, aby w takim przypadku konkretne produkty lub usługi objęte danym instrumentem stanowiły zamknięty, policzalny zbiór towarów i usług, w ramach którego występuje mała liczba (co do zasady kilka) elementów. W przypadku, gdy zakres będzie szeroki i będzie obejmować rozległe spektrum towarów i usług, a zarazem możliwym będzie skorzystanie z instrumentu w ramach sieci, która nie będzie ograniczona, istnieje ryzyko uznania, że brak będzie możliwości  zastosowania wyłączenia.

W sytuacji ustalenia, że dany instrument nie spełnia warunków stosowania wyłączenia z tytułu ograniczonej sieci, przedsiębiorca powinien bądź dokonać odpowiednich zmian w zakresie związanym z tą sferą działalności, bądź uzyskać status licencjonowanego dostawcy usług płatniczych. Zmiany, które pozwolą na skorzystanie z wyłączenia mogą polegać m. in. na ograniczeniu zakresu możliwości wykorzystania danego instrumentu, poprzez powiązanie go wyłącznie z określonymi towarami bądź określonymi usługami. Tego typu rozwiązanie powinno mieć na celu nadanie np. karcie podarunkowej charakteru szczególnego i ograniczenie jej możliwości zastosowania do konkretnej sieci dystrybutorów, co pozwoli na skorzystanie z wyłączenia. W niektórych przypadkach celowym i optymalnym rozwiązaniem może okazać się także uzyskanie statusu licencjonowanego dostawcy usług.

Obowiązek zawiadomienia Komisji Nadzoru Finansowego w przypadku korzystania z wyłączenia w ramach ograniczonej sieci

Co istotne, nawet w przypadku ustalenia, że w stosunku do danego instrumentu płatniczego możliwym będzie skorzystanie z wyłączenia, na przedsiębiorcy może ciążyć obowiązek podjęcia określonych przez ustawę działań względem Komisji Nadzoru Finansowego (KNF). Znowelizowane przepisy nie tylko ograniczają możliwość korzystania z wyłączenia w dotychczasowym zakresie, lecz także wprowadzają mechanizm kontrolny, który ma na celu przeciwdziałanie nadużywania wyłączenia. Zgodnie z art. 6c ust. 1 u.u.p., podmiot prowadzący działalność w oparciu o wyłączenie z tytułu ograniczonej sieci po przekroczeniu limitu 1 000 000 euro dla wartości transakcji płatniczych dokonanych w ciągu ostatnich 12 miesięcy, ma obowiązek powiadomić KNF o tym fakcie. Zawiadomienie powinno nastąpić w terminie 14 dni od końca miesiąca, w którym nastąpiło przekroczenie limitu, a także zawierać opis oferowanych usług, ze wskazaniem, na podstawie którego wyłączenia określonego w art. 6 pkt 11 lit. a i b u.u.p. uznaje się, że dany rodzaj działalności jest wykonywany. Równowartość w walucie polskiej kwoty limitu ustala się przy tym przy zastosowaniu kursu średniego ogłaszanego przez NBP, obowiązującego na ostatni roboczy dzień miesiąca, w którym nastąpiło przekroczenie tej kwoty. Po zawiadomieniu KNF organ ten zgodnie z art. 6c ust. 3 u.u.p. dokonuje w terminie 30 dni od dnia złożenia powiadomienia wpisu podmiotu do rejestru podmiotów wykonujących działalność w oparciu o wyłączenie z tytułu ograniczonej sieci (art. 113 ust. 1 pkt 8 u.u.p.). Możliwe jest także wydanie przez KNF decyzji o odmowie wpisu podmiotu do rejestru. W takim przypadku podmiot dokonujący zawiadomienia obowiązany jest albo dostosować rozmiar prowadzonej działalności w zakresie usług płatniczych do wymogu, o którym mowa w art. 6c ust. 1 u.u.p., albo złożyć wniosek o wydanie zezwolenia na świadczenie usług w charakterze krajowej instytucji płatniczej.

Sankcje za naruszenie obowiązków

Z uwagi na szereg zmian związanych z wejściem w życie Ustawy Nowelizacyjnej, zawierała ona  stosowne przepisy przejściowe określające zasady funkcjonowania podmiotów prowadzących działalność w zakresie u.u.p., po jej wejściu w życie. Najistotniejszy dla przedsiębiorców okres przejściowy uregulowany został w art. 8 Ustawy Nowelizacyjnej. Zgodnie z nim, dostawcy usług płatniczych prowadzący w dniu wejścia w życie nowych przepisów działalność w zakresie usług płatniczych są obowiązani w terminie nie dłuższym niż 6 miesięcy od dnia wejścia w życie Ustawy Nowelizacyjnej dostosować swoją działalność w zakresie usług płatniczych do przepisów znowelizowanej u.u.p. Mając na względzie fakt, że nowe przepisy weszły w życie 20 czerwca 2018 r., termin na dostosowanie się przedsiębiorców do nowej regulacji upłynął 20 grudnia 2018 r. Za brak spełnienia wymogów określonych w u.u.p. grożą wymierne sankcje. Zgodnie bowiem z art. 153c u.u.p., kto wbrew obowiązkom, o których mowa w art. 6c ust. 1 u.u.p., nie udziela KNF wymaganych informacji, podlega grzywnie do 500 000 zł. Oznacza to, że dla uniknięcia sankcji koniecznym będzie zidentyfikowanie przez przedsiębiorców w pierwszej kolejności obszarów niezgodności pomiędzy stosowanymi rozwiązaniami i instrumentami płatniczymi, a znowelizowanymi przepisami oraz dostosowanie działalności do obecnych wymogów. Identyfikacja obszarów niezgodności powinna zostać dokonana w szczególności w stosunku do takich instrumentów jak karty podarunkowe, bony, vouchery, karty paliwowe itp., jako instrumentów, które dotychczas korzystały z szerokiego wyłączenia z obowiązku stosowania przepisów u.u.p. Koniecznym będzie także ocenienie, czy w danym przypadku przekroczony został limit, który obliguje do stosownego zgłoszenia do KNF.

Adam Żądło

aplikant radcowski, autor bloga spolkiosobowe.pl

Artykuł pochodzi z Biuletynu Euro Info 1/2019

[1] Dz.U. 2018 poz. 1075, dalej: Ustawa Nowelizacyjna.

[2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2366 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego, zmieniającej dyrektywy 2002/65/WE, 2009/110/WE, 2013/36/UE i rozporządzenie (UE) nr 1093/2010 oraz uchylającej dyrektywę 2007/64/WE; Dz. Urz. UE L 337/35 z 23.12.2015.

[3] Dz.U. 2011 nr 199 poz. 1175, dalej: u.u.p.

[4] Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniającą dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylającą dyrektywę 97/5/WE; Dz. Urz. UE L 319 z 05.12.2007.