Nowa ustawa o cudzoziemcach – czy czeka nas rewolucja?

Na przestrzeni kilku ostatnich lat, na rynku pracowniczym, doszło do znacznego wzrostu zatrudnienia cudzoziemców. Z uwagi na fakt, że ta tendencja się nasila, a napływ pracowników spoza naszego kraju stał się już zjawiskiem powszechnym, niezbędnym stało się usprawnienie procedur zatrudniania obywateli innych państw. Ma to nie tylko stanowić korzyść dla pracodawców, ale także być podstawą ochrony zatrudnianych cudzoziemców. Z tych powodów, ale także w wyniku realizacji założeń przyjętych dla Polski w Krajowym Planie Odbudowy, ukazał się projekt ustawy o zatrudnianiu cudzoziemców, którego najważniejsze założenia zostaną omówione w niniejszym artykule.

Jaki stan prawny mamy obecnie?

Obecnie procedury zatrudniania cudzoziemców w Polsce opierają się na przepisach ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz aktów wykonawczych wydawanych do tej ustawy. W sytuacji jednak, kiedy doszło do rozszerzenia korzystania z możliwości powierzania pracy cudzoziemcom, okazało się, że rozwiązania prawne przewidziane w zasadzie jednym rozdziałem ustawy, nie są już wystarczające. Urzędy wydające dokumenty są przeciążone, co powoduje wydłużony czas oczekiwania na uzyskanie zezwoleń. Nowe regulacje są niewątpliwie jednymi z bardziej oczekiwanych wśród osób zaangażowanych w organizację pracy cudzoziemców na rynku polskim.

Jaki jest aktualny etap prac legislacyjnych nad nową ustawą?

Pierwszy projekt ustawy powstał 12 września 2022 r. Obecnie za nim jest już etap konsultacji i opiniowania publicznego, co spowodowało, iż do Komitetu Rady Ministrów do spraw Cyfryzacji wpłynęła już nowa wersja projektu z dnia 13 stycznia 2023 r. Właśnie ten projekt zostanie poddany analizie w niniejszym artykule.

Główne założenia projektu ustawy

Projektowana ustawa o zatrudnieniu cudzoziemców ma przede wszystkim regulować wymogi prawne związane z zatrudnieniem cudzoziemców, organy właściwe oraz tryb postępowania w tych sprawach. Co istotne, ustawy nie stosuje się m.in. do pracy osoby, która jest przedsiębiorcą wpisanym do CEIDG, wykonywanej na podstawie umowy cywilnoprawnej w ramach jego działalności gospodarczej czy do zatrudniania obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym czy obywateli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz członków ich rodzin.

Dalej, ustawa przewiduje dla cudzoziemców, niewyłączonych ustawą, wymogi prawne procedur, pozwalających na uzyskanie zezwolenia na pracę, oświadczenia o powierzeniu pracy czy zezwolenia na pracę sezonową.

Kolejno, dla tych procedur, wprowadza nowe lub zmodyfikowane zasady ich przeprowadzania, z uwzględnieniem systemu teleinformatycznego, ale także wprowadza i pewne nowości – eliminację testu pracy i sprawną procedurę przedłużania zezwoleń. Ustawa przewiduje także szereg rozwiązań, które mają przeciwdziałać wyzyskowi pracowników cudzoziemskich.

Właśnie eliminacja trudności proceduralnych, elektronizacja procedury i zapobieżenie wyzyskowi pracowników stanowią kluczowe obszary założeń projektu, a wprowadzane nowości regulacyjne, mają właśnie te założenia realizować.

Elektronizacja procedury – czy będzie to ułatwienie?

Projekt ustawy, jako główne i jednocześnie najgłośniejsze rozwiązanie, przewiduje pełną elektronizację procedury uzyskiwania dokumentów legalizacyjnych. Jest to pierwsza z nowości, mających na celu uproszczenie i przyspieszenie procesu legalizacji pracy. Co istotne, elektronizacja ma się odbywać zarówno po stronie podmiotów zatrudniających, wnioskujących np. o dokument legalizacyjny, jak i po stronie cudzoziemca. Ustawa przewiduje, iż indywidualne konto w systemie teleinformatycznym praca.gov.pl może założyć osoba fizyczna upoważniona do reprezentowania podmiotu zatrudniającego, będąca podmiotem zatrudniającym, nieprowadzącym działalności gospodarczej lub będąca cudzoziemcem. Dostęp do konta będzie wymagał uwierzytelnienia. Konto ma pozwolić stronom danego postępowania na składanie wszelkich wniosków czy podań. Jednakże system ma także stanowić miejsce doręczania wszelkich dokumentów wydawanych przez organ (decyzji, postanowień, powiadomień). Od daty odbioru dokumentu w systemie, liczony będzie termin na złożenie ewentualnego odwołania czy zażalenia, które to również będą składane poprzez system.

W świetle powyższych danych pojawia się więc pytanie, jak cudzoziemiec, który i tak często ma trudności w dostosowaniu się do krajowych wymogów administracyjnych, ma poradzić sobie z założeniem i obsługą konta systemu? Tutaj naprzeciw wychodzi postanowienie ustawy, które przewiduje, iż organ właściwy w sprawach zezwoleń na pracę i oświadczeń o zatrudnieniu cudzoziemca obowiązany jest do zapewnienia w lokalu urzędu pomocy przy założeniu konta, jak również będzie pełnić funkcję podmiotu potwierdzającego profil zaufany cudzoziemca. To rozwiązanie wydaje się więc być pozytywne dla cudzoziemców. Jeżeli uzyskają taką pomoc – pomimo iż nadal nie będą oni stroną o wydanie dokumentów legalizacyjnych – będą mieli podgląd do tych spraw, co może ich uchronić przed wyzyskiem i zarzutem nielegalnego zatrudnienia (cudzoziemiec nadal będzie ponosił odpowiedzialność za nielegalne wykonywanie pracy).

Oprócz możliwości obsługi wniosków o zezwolenia o pracę czy oświadczenia o zatrudnieniu, system ma za zadanie prowadzić również rejestr wydawanych dokumentów, a dodatkowo, w ramach teletransmisji danych, w celu ustalenia okoliczności istotnych w postępowaniu, pozyskiwać informacje ze strony Państwowej Inspekcji Pracy, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Straży Granicznej, Krajowego Rejestru Karnego, Krajowej Administracji Skarbowej czy Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Te możliwości systemu mają zmierzać do zapobieżenia ryzyku wyzysku pracowników, pozwalając na pełne uzyskanie danych o podmiocie wnioskującym o wydanie zezwolenia czy wpis oświadczenia.

Jednocześnie szerokie spektrum możliwości systemu, jak wskazuje również uzasadnienie projektu ustawy, ma usprawnić pracę urzędów, ulepszyć strukturę organizacyjną poprzez m.in. likwidację stanowisk związanych z przyjmowaniem/wydawaniem papierowych dokumentów, a wzmocnienie struktury w obszarze osób rozpoznających sprawy.

To co jednak dla kontrastu pojawia się przy elektronizacji, to zwiększona liczba obowiązków po stronie podmiotu zatrudniającego – np. obowiązek powiadamiania urzędu o zawarciu z cudzoziemcem umowy o pracę zamiast umowy cywilnoprawnej, czy zwiększeniu wymiaru czasu pracy lub liczby godzin pracy w tygodniu lub miesiącu określonych w zezwoleniu na pracę, przy jednoczesnym proporcjonalnym zwiększeniu wynagrodzenia. Dotychczas takie zdarzenia nie wymagały powiadomień.

Test pracy – czy nadal będzie stanowił dodatkowy punkt procedury?

Projekt ustawy przewiduje kolejną istotną rewolucję – likwidację tzw. testu pracy. Jest to kolejny sposób na skrócenie i uproszczenie postępowań w sprawach wydania zezwoleń na pracę oraz wpisu oświadczeń o zatrudnieniu cudzoziemców do ewidencji oświadczeń. Obecnie, do wniosku o wydanie zezwolenia na pracę czy wpisu oświadczenia do rejestru, podmiot zatrudniający powinien przedłożyć informację starosty o braku możliwości zaspokojenia potrzeb kadrowych pracodawcy w oparciu o rejestry bezrobotnych i poszukujących pracy lub o negatywnym wyniku rekrutacji organizowanej dla pracodawcy, sporządzoną z uwzględnieniem pierwszeństwa dostępu do rynku pracy dla obywateli polskich oraz cudzoziemców, dla których nie ma potrzeby wnioskowania o zezwolenia. Informację starosta właściwy wydaje w terminie nie dłuższym niż 14 dni od dnia złożenia oferty pracy w powiatowym urzędzie pracy, jeżeli z analizy rejestrów bezrobotnych i poszukujących pracy nie wynika, że istnieje możliwość zorganizowania rekrutacji; nie dłuższym niż 21 dni od dnia złożenia oferty pracy w przypadku organizowania rekrutacji wśród bezrobotnych i poszukujących pracy. Obecnie coraz mniej wydawanych jest takich informacji, z uwagi na zmniejszone bezrobocie, a niewątpliwie występowanie o ten dokument jedynie wydłuża postępowanie – stąd pomysł na odstąpienie od niego. Projekt ustawy przewiduje jedynie, że w przypadku znacznego pogorszenia się sytuacji na lokalnych rynkach pracy dotyczących możliwości podjęcia pracy w poszczególnych zawodach i rodzajach pracy, minister właściwy do spraw pracy, będzie mógł w drodze rozporządzenia wprowadzić obowiązek wydania przez starostów listy zawodów i rodzajów prac, w których nie będą udzielane zezwolenia na pracę.

Dalsze wykonywanie pracy na tych samych warunkach – jak będzie wyglądać przedłużanie dokumentów legalizujących pracę?

Kolejną z nowości mającą odnieść wpływ na usprawnienie procedur jest rezygnacja z instytucji i konieczności przedłużania dokumentów legalizujących pracę. Jest to istotny element obecnej procedury, który wpływa na obciążenie urzędów, a tak naprawdę, w sytuacji, kiedy nic w warunkach pracy zatrudnionego nie ulega zmianie, nie ma potrzeby uruchamiania całej procedury wydania dokumentu legalizacyjnego od nowa, wyłącznie z powodu, iż upłynął okres jego obowiązywania. Projekt nowej ustawy przewiduje, w miejsce procedury przedłużenia zezwolenia, regulację pierwszeństwa dla wniosków wydawanych w ramach przedłużenia. Stanowi przy tym, że jeżeli w okresie ważności zezwolenia na pracę cudzoziemca podmiot zatrudniający złożył wniosek o wydanie kolejnego zezwolenia na pracę cudzoziemca w celu kontynuacji pracy na tym samym stanowisku lub w tym samym rodzaju pracy i wniosek nie zawiera braków formalnych lub braki formalne zostały uzupełnione w terminie, pracę cudzoziemca na warunkach określonych w wydanym zezwoleniu na pracę uważa się za legalną od dnia, w którym upłynął okres ważności wydanego zezwolenia do dnia, w którym decyzja w sprawie wydania kolejnego zezwolenia na pracę stała się ostateczna. Podobnie kolejny przepis projektu stanowi, iż właśnie wojewoda zobowiązany jest takie wnioski jak te, które są składane na podstawie ww. przepisów, rozpoznawać w pierwszej kolejności. Niewątpliwie, z uwagi na zmianę podejścia w zakresie zatrudniania cudzoziemców i jego traktowanie jako zatrudnienia stałego, jest to istotne ułatwienie, nie tylko dla organów wydających dokumenty, ale także podmiotów zatrudniających, skracające procedury i ułatwiające dalsze legalne zatrudnienia pracownika, z którego pracy podmiot zatrudniający zamierza stale korzystać.

Instrumenty zapobiegające wyzyskowi pracowników cudzoziemskich

To co przyświecało również twórcom regulacji prawnych nowej ustawy o zatrudnianiu cudzoziemców, to ograniczenie czy też zupełne wyeliminowanie wyzysku pracowników będących obcokrajowcami przez polskie podmioty zatrudniające.

Jednym z instrumentów, który wyzysk ten ma eliminować, jest wdrożenie elektronizacji całego procesu uzyskiwania zezwolenia. Jak zostało już wskazane w poprzednich akapitach, możliwość uzyskiwania tak szerokiego zakresu danych poprzez system, ze wszystkich istotnych organizacji publicznych, które mogłyby wykazać nierzetelność podmiotu zatrudniającego, skutecznie wyeliminuje z procesu uzyskiwania zezwoleń te podmioty, co do których istnieje prawdopodobieństwo niewłaściwego traktowania cudzoziemców w aspekcie prawnym i finansowym.

Kolejnym punktem stanowiącym sprzeciwienie się wyzyskowi pracowników jest sytuacja obligatoryjnej odmowy wydania zezwolenia, kiedy podmiot zatrudniający został prawomocnie ukarany za popełnienie wykroczenia polegającego na:

• doprowadzeniu cudzoziemca do nielegalnego wykonywania pracy za pomocą wprowadzenia cudzoziemca w błąd, wyzyskania błędu, wykorzystania zależności służbowej lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania;
• żądaniu od cudzoziemca korzyści majątkowej w zamian za podjęcie działań zmierzających do uzyskania zezwolenia na pracę lub innego dokumentu uprawniającego do wykonywania pracy;
• doprowadzeniu innej osoby do nielegalnego zatrudnienia cudzoziemca za pomocą wprowadzenia w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania.

W katalogu przesłanek odmawiających wydanie zezwolenia pojawiło się także ukaranie za nielegalne zatrudnienie cudzoziemca oraz skazanie za przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, przeciwko wiarygodności dokumentów czy handlu ludźmi.

Ważne i doniosłe jest również postanowienie projektu ustawy, zgodnie z którym, obligatoryjnie odmawia się wydania zezwolenia, jeżeli podmiot zatrudniający:

• nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Emerytur Pomostowych oraz Fundusz Solidarnościowy;
• nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników;
• nie dopełnia obowiązku zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego pracowników lub innych osób objętych obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym;
• zalega z uiszczeniem podatków.   

Rozwiązanie to ma na celu uchronić cudzoziemców przed nierzetelnymi pracodawcami, a jednocześnie zmobilizować podmioty, chcące pozyskiwać pracowników cudzoziemców z rynku, do spełniania wszelkich obowiązków wobec organów publicznoprawnych. W ustawie ma również funkcjonować fakultatywna przesłanka odmowy wydania zezwolenia na pracę, jeżeli z okoliczności wynika, że celem uzyskania zezwolenia na pracę jest pozorne zatrudnienie cudzoziemca lub że cudzoziemiec nie będzie wykonywał pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na warunkach określonych w tym zezwoleniu, lub że podmiot zatrudniający nie będzie dopełniał obowiązków związanych z powierzeniem pracy cudzoziemcowi lub innym osobom lub obowiązków związanych z prowadzeniem działalności.

Istotnym jest również samo określenie w przesłankach wydania dokumentów legalizacyjnych, iż wysokość wynagrodzenia cudzoziemca nie może być niższa niż wysokość wynagrodzenia pracowników wykonujących pracę porównywalnego rodzaju lub na porównywalnym stanowisku. Zapis ten ma na celu przeciwdziałanie ekonomicznemu wyzyskaniu i poszukiwaniu w zatrudnieniu pracowników cudzoziemskich oszczędności w wynagrodzeniu. System teleinformatyczny pozwoli urzędnikom na ocenę, poprzez dane zgromadzone w bazie, czy wynagrodzenie proponowane cudzoziemcowi we wnioskach jest porównywalne do wynagrodzeń oferowanych na lokalnym rynku pracy.

Dodatkową przesłanką jest również warunek, iż wymiar czasu pracy nie będzie niższy niż 1/4 pełnego wymiaru czasu pracy lub 40 godzin miesięcznie.

Kolejny instrument przeciwdziałający wyzyskowi można upatrywać również w zapisie, iż zezwolenie na pracę cudzoziemca na rzecz polskiego podmiotu zatrudniającego wydaje się na czas określony nie dłuższy niż 1 rok, jeżeli wniosek o wydanie zezwolenia na pracę jest złożony przez podmiot zatrudniający prowadzący działalność gospodarczą przez okres krótszy niż 1 rok lub czas pracy nie będzie przekraczał 1/2 pełnego czasu pracy lub 20 godzin tygodniowo, lub cudzoziemiec będzie wykonywał pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej. Taka konstrukcja ma zatem limitować te zatrudnienia cudzoziemców, które mogą nosić znamiona pozornych, ewentualnie ukrywających faktyczne wykonywanie pracy w zwiększonej ilości godzin pracy.

Kary za nielegalne zatrudnienie cudzoziemców

To, o czym jeszcze należy wspomnieć, to kary, jakie mogą zostać nałożone na podmiot zatrudniający w związku z nielegalnym zatrudnieniem cudzoziemców. Ich katalog został rozszerzony względem katalogu kar dotychczas znajdujących się w przepisach ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, jak również został zmodyfikowany.

Przede wszystkim przewiduje się, iż za nielegalne zatrudnienie cudzoziemca grozi kara od 500 zł do 30 000 zł. Zmianie uległ tutaj dolny próg kary, z 1000 zł na 500 zł, ale to również z tego powodu, iż jednocześnie projekt ustawy wprowadził zmianę, iż karę grzywy wymierzać się będzie w kwocie nie niższej niż 500 zł za jednego nielegalnie zatrudnionego cudzoziemca.

Prowadzi to do konkluzji, iż doszło do znacznego zawyżenia odpowiedzialności – dotychczas odpowiedzialność za wykroczenie nie była zindywidualizowana, dotyczyła nielegalnego zatrudnienia cudzoziemców w ogólności – obecny projekt natomiast ustanawia już konkretną wytyczną, iż kara nałożona na podmiot zatrudniający, nie powinna być niższa niż 500 zł za jednego cudzoziemca. Kara ma być zatem nałożona proporcjonalnie do liczby zatrudnionych cudzoziemców, co tym samym stanowi, iż dolegliwość nielegalnego zatrudnienia większej liczby cudzoziemców będzie znacznie wyższa.

Co również stanowi zmianę względem obecnych regulacji, a jednocześnie ma stanowić instrument przeciwdziałający niewiedzy pracowników cudzoziemskich i braku znajomości języka, to podwyższenie wymiaru kary za niedopełnienie obowiązku zawarcia z cudzoziemcem umowy w formie pisemnej oraz za brak jej tłumaczenia na język zrozumiały dla cudzoziemca. Nowy wymiar kary grzywny to kara w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.

Podsumowanie

Przepisy nowej ustawy o zatrudnieniu cudzoziemców wydają się być pozytywnym odświeżeniem dotychczasowych regulacji. Rysuje się szansa na ograniczenie zbędnych barier w zatrudnieniu osób z zagranicy, ale przede wszystkim, pomimo konieczności wdrożenia nowych zasad rozpoznawania spraw, usprawnienia całego procesu pozyskiwania wymaganej dokumentacji, przy jednoczesnej zwiększonej ochronie samego pracownika, już nie tylko na gruncie legalizacyjnym, ale także i równości w stosunku do pracowników krajowych.

Martyna Drobnicka

radca prawny Kancelarii KTW. LEGAL z siedzibą w Katowicach, www.ktw.legal, specjalista z zakresu prawa pracy, zatrudniania cudzoziemców oraz pracy tymczasowej i outsourcingu