Zwielokrotnianie utworów w chmurze a rekompensata dla uprawnionego

Zagadnienie wskazane w temacie artykułu odwołuje się do treści wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) z dnia 24 marca 2022 r. o sygnaturze C – 433/20 w sprawie Austro - Mechana Gesellschaft zur Wahrnehmung mechanisch-musikalischer Urheberrechte Gesellschaft mbH (dalej: Austro - Mechana)/Strato AG. Wyrok ten ma znaczenie praktyczne nie tylko dla importerów i producentów serwerów, ale przede wszystkim dla użytkowników prywatnych, na których zostanie przeniesiony koszt opłaty licencyjnej. 

Czym jest chmura obliczeniowa?

Zanim przedstawię kontekst sprawy, wykładnię pojęcia „zwielokrotnienie na dowolnych nośnikach”, warto odwołać się do pojęcia kluczowego dla analizy niniejszego zagadnienia, tj.: czym jest chmura obliczeniowa? Zrozumienie tej koncepcji jest fundamentalne dla analizy skutków wyroku Trybunału z 24 marca 2022 r.

Idea chmury obliczeniowej została wskazana przez Narodowy Instytut Standaryzacji i Technologii (NIST) w następujący sposób:

„Model umożliwiający powszechny, wygodny, udzielany na żądanie dostęp za pośrednictwem, sieci do wspólnej puli możliwych do konfiguracji zasobów przetwarzania (np. sieci, serwerów, przestrzeni przechowywania, aplikacji i usług), które można szybko dostarczyć i uwolnić przy minimalnym wysiłku zarządzania lub działań ze strony usługodawcy”[1].

Ze wskazanej powyżej definicji wyłaniają się trzy kluczowe cechy usługi chmury obliczeniowej:

1. konieczność dostępu do sieci Internet;
2. przestrzeń służąca do przechowywania;
3. dostęp do zasobów.

Te trzy elementy będą kluczowe, po pierwsze dla zrozumienia istoty orzeczenia, a po drugie dla oceny doniosłości jego skutków. Jak wynika z przytoczonej wyżej definicji, koncepcja chmury zakłada, że komputery czy dyski twarde mają mniejsze znaczenie, bowiem posiadanie danych w chmurze daje możliwość dostępu do nich za pośrednictwem Internetu. Trudno zatem na obecnym etapie określić ramy faktyczne czy prawne definicji chmury obliczeniowej, gdyż pojęcie to dynamicznie ewoluuje wraz z rozwojem technologii. Dlatego tak istotne jest wskazanie cech charakterystycznych dla tej usługi cyfrowej.

Co istotne, w kontekście wskazanego wyroku Trybunału z 24 marca br. w przypadku podmiotów korzystających w sposób pośredni lub bezpośredni z usługi chmury obliczeniowej mamy tak naprawdę trzy strony:

1. dostawcę usługi serwera;
2. odbiorcę usługi – w tym także użytkownika prywatnego oraz jak się okazuje, podmiot praw autorskich w przypadku udostępnia utworów w ramach usługi chmury obliczeniowej.

I to właśnie ta trzecia strona relacji, która była do tej pory pomijana, tj. podmiot praw autorskich zyskał na znaczeniu po wydaniu wyroku Trybunału w przedmiotowej sprawie.

Analiza stanu faktycznego

Austro - Mechana jest organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi w Austrii. Jednym z zadań organizacji jest egzekwowanie ustawowego prawa do wynagrodzenia należnego dla podmiotów praw, w tym na podstawie wyjątku dotyczącego wykonywania kopii na użytek prywatny. Organizacja ta wystąpiła do sądu gospodarczego w Wiedniu z powództwem przeciwko Strato AG o zapłatę należnego wynagrodzenia, który jest podmiotem świadczącym usługi przechowywania w chmurze obliczeniowej. Sąd austriacki oddalił żądania organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi uznając, że skoro Strato AG (dostawca usługi chmurowej) nie przekazuje swoim odbiorcom nośników danych, to wówczas wynagrodzenie nie jest należne. Sąd pierwszej instancji wskazał, że Strato AG świadczy jedynie usługę przechowywania online, zatem wynagrodzenie dla Austro – Mechana nie jest należne.

Austro - Mechana nie podzieliła stanowiska sądu pierwszej instancji i sprawa trafiła do austriackiego sądu drugiej instancji. Sąd ten rozpatrując spór zwrócił się do Trybunału z wnioskiem, który został złożony w trybie prejudycjalnym przez  Oberlandesgericht Wien (Austria) w dniu 15 września 2020 r. (Austro - Mechana Gesellschaft zur Wahrnehmung mechanisch-musikalischer Urheberrechte Gesellschaft mbH/Strato AG).

Pytania prejudycjalne

W opisywanej sprawie zostały zadane dwa pytania prejudycjalne:

• czy pojęcie „na dowolnych nośnikach” zawarte w art. 5 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2001/29/WE[2] należy interpretować́ w ten sposób, że obejmuje ono również serwery, które znajdują się w posiadaniu osób trzecich udostepniających osobom fizycznym (klientom) do prywatnego użytku (do celów ani bezpośrednio, ani pośrednio handlowych) na tych serwerach miejsce do przechowywania danych, które klienci ci wykorzystują do zwielokrotniania poprzez zapisywanie („cloud computing”)?
• w przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej: Czy przepis cytowany w pytaniu pierwszym należy interpretować́ w ten sposób, że ma on zastosowanie do uregulowania krajowego, zgodnie z którym autor ma prawo do stosownego wynagrodzenia (wynagrodzenia z tytułu nośników danych), — jeżeli z charakteru utworu (nadawanego przez radio lub publicznie udostępnionego albo utrwalonego na wyprodukowanym do celów handlowych nośniku danych) wynika, że będzie wskutek utrwalenia na „nośniku danych dowolnego rodzaju, który nadaje się do takiego zwielokrotniania i zostaje wprowadzony na rynek krajowy do celów handlowych”, zwielokrotniany na użytek osobisty lub prywatny oraz jeżeli wykorzystuje się przy tym metodę zapisu opisaną w pytaniu pierwszym?

W skrócie – wątpliwości dotyczyły tego, czy przechowanie treści w chmurze obliczeniowej objęte jest wyjątkiem dotyczących kopii na użytek prywatny, który jest przewidziany w art. 5 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2001/29, a jeśli tak, to czy uprawnionemu przysługuje godziwa rekompensata.

Analiza sprawy

Rozważania Trybunału sprowadziły się do odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania. Po pierwsze, czy pojęcie „na dowolnych nośnikach” należy intepretować w ten sposób, że obejmuje ono również serwery, które znajdują się w posiadaniu osób trzecich udostępniającym osobom fizycznym do użytku prywatnego na tych serwerach przestrzeń do przechowywania danych, którą klienci ci wykorzystują do zwielokrotniania poprzez dokonywanie zapisu danych.

Po drugie, czy przepisy dyrektywy 2001/29 należy interpretować w ten sposób, że mają one uregulowanie do prawa krajowego, zgodnie z którym autor ma prawo do odpowiedniego wynagrodzenia.

Ustalono, że na podstawie przepisów prawa unijnego państwa członkowskie mogą przewidzieć wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do prawa do zwielokrotniania, które zostało określone w art. 2 dyrektywy 2001/29/WE we wskazanych niżej przypadkach:

1. w odniesieniu do zwielokrotniania na papierze lub podobnym nośniku przy użyciu dowolnej techniki fotograficznej lub innego procesu przynoszącego podobny skutek, pod warunkiem, że podmioty praw autorskich otrzymają godziwą rekompensatę;
2. w odniesieniu do zwielokrotniania na dowolnych nośnikach przez osobę fizyczną do prywatnego użytku i do celów ani [nie] bezpośrednio, ani [nie] pośrednio handlowych, pod warunkiem, że podmioty praw autorskich otrzymają godziwą rekompensatę, uwzględniającą zastosowanie lub niezastosowanie środków technologicznych określonych w art. 6, w odniesieniu do danych utworów lub przedmiotów objętych ochroną.

Następnie Trybunał odwołał się do prawa austriackiego wskazując, że zgodnie z treścią art. 42b ustawy o prawie autorskim obowiązującej w Austrii, jeżeli z charakteru utworu, który został nadany, udostępniony publicznie lub utrwalony na wyprodukowanym w celach komercyjnych nośniku nagrań wynika, że będzie wskutek utrwalenia na nośniku danych […] zwielokrotniany na użytek osobisty lub prywatny, twórca ma prawo do odpowiedniego wynagrodzenia (z tytułu nośników danych), jeżeli nośniki danych dowolnego rodzaju, które nadają się do takiego zwielokrotniania, zostają wprowadzone na rynek krajowy do celów handlowych.

Ustawa dalej wskazuje, że w odniesieniu do wynagrodzenia za nośniki i urządzenia rejestrujące – „Osoba, która z miejsca znajdującego się na terytorium krajowym lub za granicą w celach handlowych po raz pierwszy wprowadza do obrotu nośniki lub urządzenia służące do zwielokrotniania […]; jednakże osoba, która w okresie sześciu miesięcy nabywa nośniki zapisu o czasie zapisu nieprzekraczającym 10 000 godzin lub która jest małym przedsiębiorcą, jest zwolniona z odpowiedzialności […]”.[3]

Stanowiska stron

Na podstawie tak skonstruowanego prawa każda ze stron sporu przedstawiła swoje stanowisko w sprawie. 

Austro – Mechana wskazała, że Strato AG świadczy na rzecz swoim klientów także prywatnych usługę znaną pod nazwą „HIDrive”, za pomocą której udostępnia klientom przestrzeń do przechowywania danych w chmurze obliczeniowej. Wobec tego Strato AG jest zobowiązane do zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z prawa do zwielokrotniania na nośnikach danych. Ponadto wynagrodzenie z tytułu korzystania z prawa do zwielokrotniania na nośnikach danych jest należne również wtedy, gdy nośnik danych dowolnego rodzaju – niezależnie od sposobu i postaci – zostają wprowadzone na rynek.

Strato AG w odpowiedzi na te argumenty wskazała, że z tytułu samej usługi chmury obliczeniowej nie jest należne wynagrodzenie. Podkreślone zostało, że utawodawca zna dostępne możliwości techniczne i świadomie nie wprowadził konieczności uiszczenia wynagrodzenia. Strato AG zauważyła, że usług dostępnych w chmurze nie można porównywać z fizycznymi nośnikami danych. Z tego względu wykładnia, która obejmuje usługi chmurowe nie jest możliwa, ponieważ nie wprowadzono na rynek nośników danych, lecz udostępnia się jedynie przestrzeń do przechowywania danych online na swoich serwerach. Spółka podkreśliła przy tym, że uiściła opłatę z tytułu praw autorskich w Niemczech, czyli w państwie członkowskim, w którym znajdują się serwery Spółki i opłata ta została uwzględniona w cenie serwerów przez producenta oraz importera. Ostatecznie wskazała, że użytkownicy końcowi także uiścili już opłatę za sporządzanie kopii na użytek prywatny od urządzeń końcowych potrzebnych do przesyłania treści chmury.

Sprawa podzieliła także rządy, które wypowiadały się w niniejszej kwestii. Rządy austriacki i duński stały na stanowisku bliskim poglądom Strato AG. Rząd austriacki wskazał, że wynagrodzenie jest już przekazywane dostawcy usługi chmurowej oraz żądanie wynagrodzenie od dostawcy usługi ponownie jest zatem nieuzasadnione i grozi nadmierną rekompensatą. Rząd duński wskazał natomiast, że usługi dostępne w chmurze obliczeniowej są jedynie cyfrową przestrzenią, a dostęp do jej treści mogą mieć wyłącznie osoby fizyczne za pośrednictwem różnego rodzaju nośników przechowywania np. smartphony czy komputery.  Nałożenie zatem opłaty nie jest zgodne z wymogiem „właściwej równowagi”, istnieje bowiem duże ryzyko nadmiernej rekompensaty.

Odmienne stanowisko zajął rząd francuski wskazując, że opłata reprograficzna za kopie na użytek prywatny uiszczana w dowolnym państwie członkowskim od urządzeń niezbędnych do załadowania treści za usługi w chmurze nie stanowi podwójnej płatności.

Jednolita wykładnia pojęcia „Zwielokrotnienie utworów w chmurze a rekompensata dla uprawnionego”

Przede wszystkim zgodnie z dyrektywą 2001/29 państwa członkowskie mogą przewidzieć wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do prawa do zwielokrotniania na dowolnych nośnikach przez osobę fizyczną do prywatnego użytku i celów osobistych pod warunkiem, że podmiot praw autorskich otrzyma godziwą rekompensatę. Zatem możliwe są zastosowania wyjątków czy ograniczeń, jedynie jednak w sytuacji otrzymania przez podmiot praw autorskich godziwej rekompensaty.

Zdaniem Trybunału sporządzanie kopii zapasowych w przestrzeni przechowywania danych w chmurze stanowi „zwielokrotnianie”, o którym mowa we wspomnianej dyrektywie[4]. Trybunał wskazuje, że pojęcie to należy rozpatrywać szeroko, także w kontekście analizy motywów do dyrektywy. Tylko taka interpretacja może zapewnić pewność prawa. Dodatkowo za taką interpretacją stoi także cel wspomnianego aktu prawnego, którym jest ochrona autorów niezależnie od postępu technologicznego.

Kolejny aspekt to odpowiedź na pytanie, czy koncepcja serwera mieści się w definicji dowolnego nośnika. Było to kluczowe zagadnienie właśnie dla wymogu jednolitego stosowania prawa Unii, z którego wynika, że jeśli przepis prawa nie zawiera odesłania do prawa członkowskiego w odniesieniu do rozumienia konkretnego pojęcia, wówczas temu terminowi należy zgodnie z zasadami jednolitego stosowania prawa całej Unii nadać autonomiczną i jednolitą wykładnię.

Zdaniem Trybunału ta jednolita wykładnia jest ustalana przy uwzględnieniu nie tylko brzmienia danego przepisu, lecz także jego kontekstu oraz celu. Trybunał ustalił, że dyrektywa w żaden sposób nie precyzuje narzędzi, za pomocą których intencjonalnie są tworzone kopie na użytek prywatny.

Po prostu nie jest to istotne z punktu widzenia celu regulacji. Nie ma także potrzeby ustalania właściwości narzędzi, za pomocą których są tworzone kopie na użytek prywatny. Dodatkowo, Trybunał przypomniał, że celem nadrzędnym powstania dyrektywy 2001/29 jest stworzenie ogólnych i elastycznych ram, które będą obowiązywały także wraz z dynamicznym rozwojem nowych technologii.

Wszystko to sprawiło, że Trybunał uznał, że pojęcie dowolnego nośnika obejmuje także serwer, na którym przestrzeń do przechowywania jest udostępniana użytkownikowi przez dostawcę usługi chmurowej.

Zapłata godziwej rekompensaty

W drugiej kolejności Trybunał odpowiedział na pytanie, czy dostawcy usług przechowywania danych mają obwiązek zapłaty godziwej rekompensaty w związku z ofertowaną usługą.

Na wstępie należy zauważyć, że poprzez tworzenie kopii zapasowych na użytek prywatny powstaje po stronie autorów szkoda rodząca obowiązek zapłaty na rzecz podmiotów praw autorskich. Jeśli zatem państwa członkowskie decydują się na wprowadzenie do swoich systemów prawa krajowego wyjątków dotyczącego kopii prywatnych to są one zobowiązane do przewidzenia godziwej rekompensaty na rzecz podmiotów praw autorskich. Przy czym wskazanie konkretnego kręgu osób, które powinny uiścić rekompensatę, należy już do państwa członkowskiego, tak jak ustalenie jej wysokości. Wiemy zatem, że rekompensatę należy uiścić, kto będzie jednak odpowiedzialny za jej opłacenie?

Kto będzie finansować rekompensatę?

Zdaniem Trybunału, jeśli mowa o oferowaniu usług w chmurze obliczeniowej to użytkownicy tych usług powinni finansować rekompensatę wypłacaną podmiotowi praw autorskich. Użytkownikiem usługi są osoby, które korzystają z rozwiązania technologicznego, jakim jest chmura obliczeniowa także do celów osobistych. W związku jednak z trudnościami w wyegzekwowaniu tych płatności opłaty te będą obciążać podmioty, które dysponują sprzętem, urządzeniami i nośnikami do dokonywania cyfrowego zwielokrotnienia i które udostępniają ten sprzęt osobom prywatnym lub świadczą tym osobom usługi zwielokrotnienia.

Trybunał zaznaczył, że w obecnym stanie rozwoju prawa wprowadzenie systemu godziwej rekompensaty, w której producent lub importer serwerów jest zobowiązany do uiszczenia opłaty za kopie na użytek prywatny, jest trudna, wobec tego często jest ona przenoszona ekonomicznie na nabywcę takich serwerów w połączeniu z ustanowieniem opłaty licencyjnej za kopie na użytek prywatny na nośnikach wbudowanych w podłączonych urządzeniach,  takich jak telefony komórkowe, komputery czy tablety.

Skutek wyroku – dla kogo ma największe znaczenie?

Wyrok Trybunału ma przede wszystkim znaczenie dla producentów i importerów serwerów, bowiem ustalono, że państwa członkowskie mogą obciążać opłatą za kopie utworów na użytek prywatny dostawców usług chmurowych. Warto jednak wskazać, że ze względu na przeniesienie obowiązku ekonomicznego de facto obciąży on użytkowników korzystających
z rozwiązań usług chmurowych. Następnie producenci i importerzy będą przekazywać należne opłaty reprograficzne dla podmiotów uprawnionych.

Schemat przedstawiający finansowanie opłaty:

• obowiązek po stronie użytkownika;
• trudności w egzekucji opłaty;
• opłata przeniesiona na dysponentów sprzętu, urządzeń i nośników;
• wyższe koszty usługi przechowywania w chmurze dla użytkowników prywatnych.

W mojej ocenie wyrok Trybunału ma także inne podniosłe znaczenie – wskazuje kierunek ochrony unijnego ustawodawcy, zgodnie z którym rozwój nowych form technologii, a co za tym idzie nowych form eksploatacji utworów, nie może wpłynąć negatywnie na ochronę własności intelektualnej. Rozwój technologii wpłynął na kreatywność i należy obecne prawo dostosować lub uzupełnić, aby należycie uwzględniało nowe realia ekonomiczne.

Wpisuje się to także w poszanowanie zasady neutralności technologicznej, zgodnie z którą prawo powinno określać prawa i obowiązki w sposób ogólny bez uprzywilejowania korzystania z jednej technologii na rzecz drugiej. Zasada ta mogłaby zostać ograniczona, gdyby przyjąć, że ochronę prawa autorskiego interpretować należy tylko w taki sposób, że dotyczy ona mediów i usług analogowych, a wyklucza te cyfrowe.

Warto przypomnieć polskie regulacje w tym zakresie, a konkretnie treść art. 20 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych[5]. Polska regulacja przewiduje nałożenie opłaty dla producentów i importerów magnetofonów, magnetowidów i innych urządzeń podobnych oraz kserokopiarek i skanerów umożliwiających pozyskanie kopii w zakresie użytku osobistego. Art. 20(1) nakłada także obowiązek nałożenia takiej opłaty reprograficznej na posiadaczy urządzeń reprograficznych, którzy prowadzą działalność gospodarczą w zakresie zwielokrotniania utworów dla własnego użytku osobistego osób trzecich.

Jest zatem jeszcze jeden skutek wyroku Trybunału, o którym warto pamiętać. Trybunał przypomniał, że państwa członkowskie, które stosują wyjątek dotyczący kopii na użytek prywatny, są zobowiązane do ustanowienia systemu godziwej rekompensaty służącego wynagrodzeniu szkody podmiotom praw autorskich, co ma doniosłe znaczenie dla Jednolitego Rynku Cyfrowego.

Katarzyna Krzywicka, LL.M

adwokatka, właścicielka kancelarii Krzywicka.pl, specjalizuje się w prawie nowych technologii oraz ochronie danych osobowych

 

[1] Definicja przetwarzania w chmurze;

[2] DYREKTYWA 2001/29/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym.

[3] Urheberrechtsgesetz, Ustawa o prawie autorskim z dnia 09 kwietnia 1936 roku (BGBI. 111/1936);

[4] DYREKTYWA 2001/29/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym.

[5] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83