Pomiń nawigację

16 listopada 2021

Wizerunek osoby fizycznej: prawne aspekty i ochrona

Udostępnij

Wizerunek osoby fizycznej nie został zdefiniowany na gruncie polskiego prawa. Przyjmuje się zatem, że należy stosować się do definicji słownikowych oraz tych wypracowanych przez doktrynę i orzecznictwo.  Według Słownika Języka Polskiego PWN wizerunek to „czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu itp.” lub „sposób, w jaki dana osoba lub rzecz jest postrzegana i przedstawiana”. Mamy więc do czynienia z dwoma aspektami wizerunku – fizycznym, namacalnym odwzorowaniem wyglądu oraz niematerialnego dobra osobistego.

Aby podobizna osoby fizycznej mogła być uznana za wizerunek podlegający ochronie prawnej, musi ona pozwalać na rozpoznanie tej osoby szerokiemu gronu odbiorców, a zatem wykraczającemu poza najbliższe grono rodzinne czy towarzyskie tej osoby. Wizerunkiem nie będzie np. sylwetka czy fragment ciała niepozwalający na rozpoznanie danej osoby.

Podstawy prawne ochrony wizerunku

Podstawową regulacją kwestii wizerunku, na której opiera się cała jego cywilnoprawna ochrona, jest art. 81 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: Prawo autorskie). Zgodnie z nim „rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej.” Przepis przewiduje również od tej zasady wyjątki, o czym później.

Wizerunek jest również wymieniony wprost w katalogu dóbr osobistych w art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej: Kodeks cywilny). Biorąc pod uwagę, że jest to katalog otwarty, należy uznać, że ustawodawca uznał wizerunek za szczególnie ważne dobro. Przepisy Kodeksu cywilnego pozwalają na szerszą ochronę wizerunku niż przewiduje to Prawo autorskie. Art. 23 chroni bowiem wizerunek nie tylko przed niekontrolowanym rozpowszechnianiem, ale także przed jakimkolwiek innym naruszeniem, ponieważ nawet dozwolone wykorzystywanie wizerunku może powodować szkodę (co zwłaszcza dotyczy osób publicznych). Zarówno wizerunek jako podobizna człowieka, jak i jego niematerialny wymiar stanowią dobro osobiste osoby fizycznej i jako takie podlegają ochronie. Judykatura spiera się co do tego, czy tylko osoby fizyczne posiadają wizerunek, czy też jest możliwe przypisanie go osobom prawnym i innym podmiotom. 

Należy pamiętać, że wizerunek jest również daną osobową, czyli informacją o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej. Oznacza to, że jego przetwarzanie  (utrwalanie, publikacja, przechowywanie itp.) podlega przepisom Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 roku w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych; dalej: RODO). Przede wszystkim oznacza to, że do operacji na wizerunku osoby fizycznej niezbędne jest istnienie podstawy prawnej, a na przetwarzającym ciąży szereg obowiązków informacyjnych i z zakresu bezpieczeństwa danych.

Pewne aspekty wizerunku reguluje również ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe. Wyłącza  ona możliwość publikacji wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe,  a także świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że wyraziły na to zgodę. Prokurator lub sąd może jednak ujawnić wizerunek ze względu na ważny interes społeczny.

Nie należy również zapominać o tym, że ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (dalej: Kodeks karny) kwalifikuje niektóre działania związane z wizerunkiem osoby fizycznej jako czyny zabronione pod groźbą kary. I tak podszywanie się pod inną osobę poprzez wykorzystywanie jej wizerunku  w celu wyrządzenia jej szkody  stanowi formę uporczywego nękania (art. 190a § 2). Karalne jest również utrwalanie lub rozpowszechnianie wizerunku osoby nagiej  lub w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody lub przy użyciu przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu (art. 191a § 1). Wreszcie zabroniona jest produkcja, rozpowszechnianie, publikacja, a nawet przechowanie i posiadanie treści pornograficznych przedstawiających wizerunek małoletniego uczestniczącego w czynności seksualnej (art. 202 § 4b).

  • Zgoda na utrwalanie i publikację wizerunku

Wspomniany już art. 81 Prawa autorskiego wymaga do rozpowszechniania wizerunku uzyskania zezwolenia (zgody) osoby na nim przedstawionej.  Przepisy nie regulują, w jaki sposób zgoda ma zostać wyrażona – nie musi być to zatem forma pisemna. Praktyka wskazuje jednak,  że wskazane jest utrwalenie zgody. Należy również pamiętać, że brak sprzeciwu wobec fotografowania czy nagrywania nie jest równoważny z udzieleniem zgody na rozpowszechnianie wizerunku, a może jedynie świadczyć o zgodzie na jego utrwalenie.  Zgoda może zostać odwołana. Zwłaszcza, gdy sposób wykorzystywania wizerunku narusza dobra osobiste osoby, której wizerunek utrwalono, czego ta osoba nie przewidywała udzielając zgody.

Od powyższej zasady przewidziano wyjątki. Są nimi zapłata za pozowanie, publikacja wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych oraz publikacja wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz czy publiczna impreza. Nie ma legalnej definicji „zgromadzenia” czy „publicznej imprezy”. Zgodnie  z orzecznictwem Sądu Najwyższego może to być każda publiczna grupa ludzi (np. manifestacja, publiczność koncertu czy wydarzenia sportowego).  Należy jednak pamiętać, że powoływanie się na wyjątki bywa nadużywane. Na przykład w kontekście osób publicznych zgoda na rozpowszechnianie wizerunku nie jest potrzebna, jeśli został on utrwalony w związku z działalnością tej osoby, z której jest znana.

Osoby, których wizerunek został utrwalony na zdjęciach czy nagraniach krajobrazu czy zgromadzenia, nie mają co do zasady prawa do decydowania o rozpowszechnieniu swojego wizerunku. Ważne, aby na publikowanym zdjęciu czy filmie dana osoba nadal stanowiła jedynie szczegół – nie jest zatem dozwolone wycięcie i wyszczególnienie wizerunku jednej osoby czy pozorne zamaskowania jej twarzy w taki sposób, że nadal jest możliwe jej rozpoznanie. Pojawia się jednak pytanie, czy osoby te mogą protestować przeciwko fotografowaniu lub nagrywaniu ich w miejscu publicznym. Odpowiedź jest zdecydowanie przecząca – nie ma przepisów, które zabraniałyby fotografowania czy nagrywania innych osób, o ile nie spełnia to przesłanek naruszenia prywatności (jako dobra osobistego) czy stalkingu (o czym może być mowa w przypadku uporczywego nagrywania tych samych osób w sposób powtarzający się) ani nie utrudnia działań służbom ratunkowym czy Policji. Przepisy mówią bowiem o nieuprawnionym  rozpowszechnianiu wizerunku, a nie jego utrwalaniu.

O właściwym zastosowaniu wyjątków od zasady otrzymania zgody na rozpowszechnianie wizerunku należy pamiętać nie tylko przy użytku do celów gospodarczym (tzw. biznesowym), ale również i w celach prywatnych.

  • Wizerunek jako dana osobowa

Jak wskazano już wcześniej, wizerunek jest również daną osobową. W związku z tym nawet jeśli nie istnieje obowiązek otrzymania zgody na rozpowszechnianie wizerunku, to istnieje konieczność spełnienia obowiązku informacyjnego, o którym mowa w art. 13 i 14 RODO. W zależności od sposobu pozyskiwania danych, osobie, której wizerunek dotyczy, musi zostać przekazany szereg informacji, z których najważniejsze to tożsamość przetwarzającego, cel i  podstawa prawna przetwarzania, odbiorcy danych czy okres ich przechowywania. Osoba taka musi również zostać poinformowana o swoich prawach (takich jak na przykład prawo do wniesienia sprzeciwu czy skargi, przenoszenia danych czy ich sprostowania lub ograniczenia ich przetwarzania).

Należy jednak pamiętać, że nie w każdym przypadku, kiedy dochodzi do przetwarzania danych osobowych, RODO znajdzie zastosowanie. Ma to miejsce wtedy, kiedy przetwarzanie danych odbywa się w celu realizacji czynności o charakterze domowym lub osobistym. Osoba fizyczna nie staje się zatem administratorem w rozumieniu RODO, jeżeli trzyma albumy z pamiątkowymi zdjęciami.

Skoro nie ulega wątpliwości, że wizerunek jest daną osobową, to czy można również określić go jako daną wrażliwą albo biometryczną? Zgodnie z art. 4 pkt 14 dane biometryczne to dane osobowe, „które wynikają ze specjalnego przetwarzania technicznego, dotyczą cech fizycznych, fizjologicznych lub behawioralnych osoby fizycznej oraz umożliwiają lub potwierdzają jednoznaczną identyfikację tej osoby, takie jak wizerunek twarzy lub dane daktyloskopijne.” Przesłanki muszą zostać spełnione łącznie.

Mężczyzna w średnim wieku znajduje się wśród grupy młodych osób i wymienia uścisk dłoni z młodą kobietą

Z powyższego wynika, że sam wizerunek nie jest daną biometryczną, o ile nie został utrwalony w odpowiedni sposób. Preambuła RODO w punkcie 51 wskazuje zresztą, że fotografie przedstawiające wizerunki osób fizycznych są objęte definicją danych biometrycznych  tylko w przypadkach, gdy są przetwarzane specjalnymi metodami technicznymi, umożliwiającymi jednoznaczną identyfikację osoby fizycznej lub potwierdzenie jej tożsamości. Grupa Robocza art. 29 wyodrębniła kilka biometrycznych metod identyfikacji tożsamości i wśród tych dotyczących wizerunku można wyróżnić rozpoznawanie twarzy. Daną biometryczną będą zatem niektóre zdjęcia czy wizerunek przetwarzany przez oprogramowanie do rozpoznawania twarzy.

Konsekwencjami płynącymi z zakwalifikowania wizerunku jako danej biometrycznej jest uznanie go również za daną wrażliwą (inaczej – sensytywną lub szczególnej kategorii). Danych takich co do zasady nie wolno przetwarzać, jednakże od tego zakazu przewidziano kilka wyjątków, w szczególności zgodę osoby, której dane dotyczą (chyba, że prawo nie pozwala na uchylenie zakazu w ten sposób), niezbędność przetwarzania do wypełnienia obowiązków i wykonywania szczególnych praw  w dziedzinie prawa pracy, zabezpieczenia społecznego i ochrony socjalnej, przetwarzanie danych w sposób oczywisty upublicznionych przez osobę, której dotyczą, sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez sądy czy interes publiczny w dziedzinie zdrowia publicznego.

W przypadku wizerunku, który jest daną biometryczną, dozwolonym przetwarzaniem będzie np. wykonywanie zdjęć biometrycznych (paszportowych, zdjęć do dowodów osobistych), analiza nagrań audiowizualnych w toku postępowania dowodowego przed sądem czy też stosowanie oprogramowania do rozpoznawania twarzy w ramach procedur bezpieczeństwa.

Każdy z tych celów ma oczywiście swoje ograniczenia i wytyczne pozwalające na ich zastosowanie. Ważne jest, aby stosowane środki były uzasadnione celem, dla jakiego są przetwarzane. Uznanie, że zachodzi możliwość przetwarzania danych biometrycznych, wymaga każdorazowo wnikliwej analizy i zachowania daleko posuniętej ostrożności. Natomiast wszelkie operacje na takich danych muszą odbywać się z zachowaniem najwyższych standardów bezpieczeństwa.

Wizerunek w prawie pracy

Często pojawiają się wątpliwości dotyczące tego, na ile pracodawca może operować wizerunkiem swojego pracownika.

Przede wszystkim należy wrócić do podstawowych regulacji dotyczących wizerunku, a zatem art. 81 Prawa autorskiego i RODO (konkretnie art. 6 i 9, które określają dopuszczalność przetwarzania danych osobowych). Z punktu widzenia Prawa autorskiego pracodawca do wykorzystania wizerunku pracownika musi albo posiadać jego zgodę, albo musi wystąpić jedna z przesłanek pozwalających na jej pominięcie. Oznacza to, że pracodawca może rozpowszechniać wizerunek pracownika bez jego zgody, jeśli pracownik ten – w związku ze swoim zatrudnieniem – jest osobą publiczną, otrzymał za pozowanie wynagrodzenie, lub stanowi na nagraniu czy też zdjęciu jedynie szczegół całości.

Przepisy dotyczące przetwarzania danych osobowych wymagają zaś albo również zgody pracownika, albo odrębnej podstawy prawnej. Postawy te zawiera przede wszystkim ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (dalej: Kodeks pracy). Zgodnie z art. 221 Kodeksu pracy, pracodawca ma prawo żądać od kandydata na pracownika oraz od osoby zatrudnionej szeregu danych, takich jak np. imię i nazwisko, PESEL czy numer rachunku bankowego. Do uzyskania innych danych niż jednoznacznie wymienionych – na przykład właśnie wizerunku – pracodawca musi otrzymać zgodę pracownika albo musi być to niezbędne do zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wynikającego z przepisu prawa. Brak udzielenia zgody lub jej wycofanie nie może być podstawą niekorzystnego traktowania, a także nie może powodować wobec pracownika czy kandydata jakichkolwiek negatywnych konsekwencji.

Przykładem takiej innej podstawy przetwarzania wizerunku pracownika są identyfikatory. Na gruncie praktyki pojawiło się pytanie, czy pracodawca może zobowiązać pracownika do dostarczenia swojego zdjęcia w celu sporządzenia pracowniczego identyfikatora.  Mimo że takie uprawienie nie wynika z żadnego przepisu prawa, to wiodące stanowisko w tej sprawie (nie tylko sądów, w tym Sądu Najwyższego, ale też Głównego Inspektora Ochrony Danych Osobowych – poprzednika dzisiejszego Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych) jest pozytywne, o ile obowiązek ten wynika z wewnątrzzakładowych regulacji (regulaminu pracy czy układu zbiorowego, które stanowią źródła prawa pracy) i służy zapewnieniu właściwej organizacji procesu pracy, w tym w szczególności bezpieczeństwa pracowników rozumianego jako możliwość szybkiej identyfikacji osób, które są pracownikami, oraz ograniczenia dostępu dla osób nieupoważnionych.

Jeśli chodzi o dane biometryczne, to co do zasady mogą być przetwarzane wyłączne z inicjatywy pracownika. Pracodawca może z własnej inicjatywy przetwarzać dane biometryczne wyłącznie w przypadku,  gdy podanie takich danych jest niezbędne ze względu na kontrolę dostępu do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie może narazić pracodawcę na szkodę, lub dostępu do pomieszczeń wymagających szczególnej ochrony. Również pracodawca zatrudniający cudzoziemców może, a nawet ma obowiązek przetwarzać wizerunek pracowników, który czasem przybierze postać danej biometrycznej. Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej musi on przechowywać kopie dokumentu uprawniającego cudzoziemca do pobytu na terenie kraju przez cały okres zatrudnienia. Często tym dokumentem jest paszport (również biometryczny) czy wiza. Wykonując kopię tego dokumentu utrwala się również jego wizerunek.

Wreszcie, zgodnie z art. 222 § 1 Kodeksu pracy, pracodawca może w celu zapewnienia bezpieczeństwa pracowników lub ochrony mienia lub kontroli produkcji lub zachowania w tajemnicy informacji poufnych wprowadzić szczególny nadzór nad terenem zakładu pracy lub terenem wokół niego w postaci środków technicznych umożliwiających rejestrację obrazu – czyli zastosować monitoring. Pracodawca nie musi uzyskiwać zgody pracowników na stosowanie monitoringu, jednakże ma obowiązek uregulować jego stosowanie w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy, albo po prostu w obwieszczeniu. Wprowadzając monitoring pracodawca musi poinformować o tym pracowników z co najmniej dwutygodniowym wyprzedzeniem. Teren musi zostać odpowiednio oznaczony, a wizerunek może być przetwarzany przez maksymalnie trzy miesiące. 

Małgorzata Maciejewska

radca prawny wpisany na listę Okręgowej Izby Radców Prawnych w Łodzi, partner Sobczak Maciejewska Zając Kancelaria Radców Prawnych i Adwokatów sp. p.;  specjalizuje się w zagadnieniach dotyczących danych osobowych, prawie spadkowym i prawie rodzinnym; zajmuje się także prawem konsumenckim, własności intelektualnej i cywilnym.

Przeczytaj więcej takich artykułów w strefie Wiedzy PARP

Artykuł pochodzi z Biuletynu Euro Info 8/2021


Bibliografia

  • Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 roku w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/we (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) – pkt 51 preambuły, art. 4 pkt 14, art. 6, art. 9, art. 10, art. 13 i art. 14.
  • Ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – art. 2.
  • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny – art. 23.
  • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy – art. 221, art. 221a, art. 221b i art. 222.
  • Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku Prawo prasowe – art. 13.
  • Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych – art. 81.
  • Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny – art. 190a § 2, 191a § 1 i art. 202 § 4b.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 czerwca 2018 roku, sygn. akt: I ACa 1515/17.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 maja 2006 roku, sygn. akt: I ACa 246/05.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lutego 2005 roku, sygn. akt: I ACa 509/04.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 lipca 2009 roku, sygn. akt: VI ACa 5/09.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 kwietnia 2005 roku, sygn. akt: I ACa 566/04.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 czerwca 2017 roku, sygn. akt: VI ACa 293/16.
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 grudnia 2013 roku, sygn. akt: VI ACa 480/13.
  • Wyrok Sądu Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 24 lipca 2020 roku, sygn. akt: I CSK 673/18.
  • Wyrok Sądu Najwyższego Izby Cywilnej z dnia 24 stycznia 2008 roku, sygn. akt: I CSK 341/07.
  • Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2016.
  • dr J. Łuczak-Tarka, A. Michałowicz, PRAWNA OCHRONA WIZERUNKU – RODO a prawo autorskiew: PortalODO, 9 sierpnia 2018 roku, [https://portalodo.com/2285-2/]
  • dr A. Kamińska-Pietnoczko, Przetwarzanie zdjęcia pracownika przez pracodawcę, w: MOPR 2020, Nr 10, str. 21.
  • Partyk, Wizerunek osoby prawnej jako jej dobro osobiste, LEX/el. 2014, [https://sip.lex.pl/#/publication/419644534].
  • dr M. Rycak, Wizerunek pracownika można wykorzystać pod pewnymi warunkami w: „Rzeczpospolita”, 30 stycznia 2020 r.
  • Wizerunek, hasło w: Słownik języka polskiego PWN [online], dostępny w Internecie: https://sjp.pwn.pl/sjp/wizerunek;2579940.html

Zobacz więcej podobnych artykułów